معرفی و دانلود کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (3): از محمد (ص) تا عصر اصلاحات

معرفی کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (3): از محمد (ص) تا عصر اصلاحات

میرچا الیاده در کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (3): از محمد (ص) تا عصر اصلاحات، ظهور و خاستگاه دین اسلام را تشریح کرده و علاوه بر روند تغییرات در ادیان یهودیت، هندوئیسم، بودائیسم و مسیحیت تا دوره اصلاح دینی، به الهیات مسلمانان بر پایه شخصیت‌های تأثیرگذاری چون ابن عربی و جلال‌الدین محمد مولوی نیز پرداخته و چشم‌اندازی با ارزش برای محققان گشوده است.

مجموعه تاریخ اندیشه‌های دینی (A History of Religious Ideas)، نتیجه ده‌ها سال تحقیق و مطالعه در تجربه دینی نوع انسان از ادیان ابتدایی و ما قبل تاریخ تا ادیان پیشرفته و تاریخی است.

«تاریخ اندیشه‌های دینی» را میراث بزرگ میرچا الیاده و منبعی ضروری برای نسل‌های آینده می‌دانند؛ میراث و منبعی برای تجدیدنظر مستمر در رابطه ما با امر مقدس. این اثر سه جلدی، گویای عشق او به دانش و اشراف عمیق او به بعد دینی تاریخ انسان است. کمتر اندیشمندی با این میزان دانش و معرفت، در عرضۀ علم و شناخت خود، چنین سخاوتمند و با وجدان بوده است.

بخش مهمی از جلد پایانی تاریخ اندیشه‌های دینی به معرفی ادیان باستانی و سنتی آمریکا، آفریقا، و اقیانوسیه اختصاص خواهد داشت. در واقع، در فصل آخر، تحلیل خلاقیت دینی جوامع جدید آمده است.

آثار میرچا الیاده (Mircea Eliade) مورخ ادیان، پدیدارشناس دین و رمان‌نویس، به بسیاری از زبان‌های زنده جهان ترجمه شده و از استقبال گسترده‌ای در میان محققان و نیز علاقه‌مندان به پژوهش‌های دینی و اسطوره برخوردار گردیده است. بسیاری از آثار او به زبان فارسی نیز ترجمه شده و شناخته‌شده‌ترین مورخ و پدیدارشناس دین محسوب می‌شود. الیاده معتقد است که امر مقدس (the sacred) بعدی تقلیل‌ناپذیر از هستی و حیات بشری است و تجربه دینی اساس فرهنگ انسان را تشکیل می‌دهد. به عقیده او تاریخ اندیشه‌های دینی، همان تاریخ روح انسان و فهم انسانی از معنای هستی است. اسطوره، داستان تاریخ مقدس و روایت شیوه‌ای است که قبل از آغاز زمان و فراتر از ساختار‌ها و محدودیت‌های هستی تاریخی واقعیت مستقل خود را داشت.

الیاده در همه آثار خود معتقد است که تجربه دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوه وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. به عقیده او، دین را باید به زبان خاص آن شناخت و نه صرفاً برحسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناختی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری.

با این که الیاده در جهان انگلیسی زبان به عنوان محقق و مورخ ادیان شناخته می‌شود اما در اروپای شرقی در مقام داستان‌نویس از شهرت و اعتبار وسیعی برخوردار است. در واقع شهرت جهانی او با انتشار رمانی تقریباً حسب‌ حال‌ گونه به نام مایتریی آغاز شد. آثار ادبی خلاق او از جمله جنگل ممنوع، اوباش‌ها و راز دکتر هونیگ‌برگر معمولاً روایت‌های تخیلی درون‌مایه‌های عمده کشف دوباره اسطوره‌ای فراموش شده است.

بینش عمیق الیاده درباره پدیده‌های دینی از کهن‌ترین ایام تا دوره جدید بهترین راهنما برای شناخت این پدیده‌ها با رویکرد و نگاهی تازه‌تر به این میراث‌های تجربه دینی انسان است.

الیاده در سه جلد کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی صرفاً در مقام یک مورخ ادیان، نگرش انسان دین‌ورز را روایت ‌کرده و اینکه دین و تفکرات دینی چگونه شکل گرفته و چگونه با تحولات انسان‌شناختی تغییر کرده است. در جلد اول، از عصر حجر تا اسرار الئوسیس همه‌ ادیان را در دوره اساطیر روایی بررسی می‌کند که شامل کیهان‌آفرینی‌ها و آفرینش انسان و جهان جانوری و گیاهی مبتنی بر الگوهای حیات و شیوه معیشت اوست؛ در جلد دوم، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت به قواعد دینی، تحول فزاینده‌ الهیات و فلسفه آن‌ها پرداخته و این‌که چگونه از بعد از پیامبران، در جریان تحولات تاریخی، اصول دینی نیز دچار تغییر و تحولات گاه بنیادی شدند. در جلد سوم، ‌از محمد (ص) تا عصر اصلاح دینی نیز ظهور و خاستگاه دین اسلام، پیامبری محمد (ص) را تشریح کرده و علاوه بر روند تغییرات در حوزه الهیات ادیان رایج یهودیت، هندوئیسم و بودائیسم و مسیحیت تا دوره اصلاح دینی، به ‌الهیات مسلمانان بر پایه شخصیت‌های تأثیرگذاری چون این سینا. سهروردی، ابن‌عربی و جلال‌الدین محمد مولوی نیز پرداخته و چشم‌اندازی گشوده که برای محققان بسیار باارزش است.

یادآوری این نکته الزامی است که بررسی نسبتاً مختصر اسلام و الهیات آن به منزله دینی متأخر در فصل 33 کتاب با عنوان محمد (ص) و ظهور اسلام، از نگاه یک مورخ ادیان غیرمسلمان است؛ بنابراین بررسی‌های الیاده از اساطیر و خدایان صحرای عربستان آغاز می‌شود؛‌ این موضوعی مهم است که پیامبر اسلام ابداً چیزی به نام دینی عجیب و بیگانه از خود جعل نکرد که مردم نتوانند آن را بفهمند، بلکه از همان ابتدا و بنابر آیات قرآنی فرمود که آمده تا اخلاق را تمام کند؛‌ به عبارتی اصلاح بدی‌ها و رفتارهای ناپسندی که منجر به عقب افتادگی و رذالت شخصیتی می‌شده است. از این‌ رو شایسته است تا اصالت پژوهش‌های محقق و نویسنده کتاب محترم دانسته شود و آن‌جا که احیاناً مطلبی آمده که براساس مستندات شیعی، غیرقابل قبول است که البته بسیار اندک است، در پانوشت‌ها توضیح داده شده است.

نکته‌ بعدی شایان ذکر، نام و واژه اورشلیم است که نام کهن منطقه‌ای در غرب آسیا و در اساطیر بین‌النهرینی است. برای مسلمانان زمانی این نام معروف شد که پیامبر تغییر قبله را اعلام می‌کند و در گردشی زبان‌شناختی در عربی، بیت مقدس (بیت‌المقدس) می‌شود. وگرنه اورشلیم واژه‌ای سومری است و در زبان عبری تبدیل به جروزالم یا یروزالم و همان دارالسلام به معنای مکان صلح شده است، از این رو این واژه در فصل مربوط به اسلام همان نام عربی بیت‌المقدس مسلمانان را دارد. اما آن‌جا که تاریخ کهن یا تاریخ قرون وسطای اروپا و دین مسیحی مد نظر است، نام اورشلیم معنا و مفهومی اسطوره‌ای، الهیاتی، ‌تاریخی و انسان‌شناختی دارد، درست مانند مکه که همین معنا و مفهوم را برای ادیان ابراهیمی دارد.

میرچا الیاده در این سه جلد کاری بزرگ و جسورانه کرده است؛ او حلقه ناپیدای وحدت دینی را با کمک اطلاعات میدانی و دانش اساطیری که گذشتگان و معاصرانش به میراث گذاشته‌اند، یافته و به زنجیره حیات دینی انسان وصل کرده و اینگونه تا حدی چگونگی و چرایی وجود اساطیر را پاسخ داده است؛ او توانسته بفهمد که چرا انسان در پی این بوده که جهانش معنادار باشد، و در جهان بی‌معنا بقایی ندارد. او تا آن‌جا که ممکن بوده ما را به پاسخ‌ها هدایت کرده است؛ و از همه مهم‌تر، اثری را در دسترس ما گذاشته که با خواندن و درک آن می‌توانیم تفاوت‌های فرهنگی و اخلاقی را در رفتار ایمانی امروزین پیروان ادیان موجود درک کنیم. زیرا با اتمام دوره ‌ادیان روایی، ادیان وارد لایه‌های حکومتی شدند و شکل و شمایلی سازمان‌ یافته پیدا کردند. چنین ویژگی‌هایی خاص تمامی ادیان وحدت‌گرا و توحیدی از زمان آمون هوتپ چهارم، پادشاه مصر، و الگوی نمونه‌ای برای ادیان بعدی بود.

میرچا الیاده اسطوره‌شناس و دین پژوه نامدار رومانیایی که از دانشگاه‌ها و مراکز علمی متعددی دکترای افتخاری دریافت کرده: کالج بوستون، کالج سیل حقوق فیلادلفیا و دانشگاه سوربن و...

در بخشی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (3) می‌خوانیم:

تهاجمات سهمگین ترک مغول‌ها از زمان هون‌ها در قرن چهارم تا زمان تیمور لنگ در قرن چهاردهم از الگوی اسطوره‌ای شکارچی ابتدایی در اوراسیا الهام می‌گرفت: گوشت‌خواری که در دشت‌ها در تعقیب شکار خود بود. سوارکاران هون‌، آوار، ترک‌ و مغول‌ با شتاب و سرعتی که در حرکات خود داشتند، با کشتار تمامی جماعات، و نابودی کامل نشانه‌های بیرونی فرهنگ‌های مستقر (شهرها و روستاها) مانند دسته گرگ‌هایی بودند که حیوانات نشخوار کننده را در دشت‌ها شکار می‌کردند یا به گله‌های چوپانان بادیه‌نشین حمله‌ور می‌شدند. بی‌تردید، اهمیت راهبردی و پیامدهای سیاسی این رفتار برای فرماندهان نظامی آنان شناخته شده بود. اما این شکارچی نمونه، و گوشت‌خوار با ظاهر اسرارآمیزش نقش قابل ملاحظه‌ای ایفا می‌کرد. تعدادی از قبایل آلتایی ادعا می‌کردند که یک گرگ ماورایی نیای آن‌هاست (بند 10).

شبح خیره کننده «امپراتوری‌ دشت‌ها» و ویژگی کمابیش کم‌دوام‌شان هنوز هم مورخان را مجذوب می‌کند. در واقع، هون‌ها در 374، اوستروگوت‌ها را در کنار رود دنیستر شکست دادند و باعث کوچ شتابزده تعدادی از قبایل ژرمنی شدند، و سپس در اثنای ترک دشت‌های مجارستان، چندین ولایت امپراتوری روم را غارت کردند. آتیلا بر بخش وسیعی از اروپای مرکزی غلبه یافت، اما اندکی پس از مرگ او (453)، هون‌ها که دچار اختلاف و سردرگمی شده بودند، از صحنه تاریخ محو شدند. امپراتوری بزرگ مغول نیز که چنگیزخان آن را طی بیست سال ایجاد کرد (1206 1227)، و جانشینانش (تا اروپای شرقی پس از 1241 تا ایران؛ عراق، و آناتولی پس از 1258؛ و تا چین در 1279) گسترش دادند، پس از شکست در تسخیر ژاپن (1281) به همان صورت زوال یافت. تیمور لنگ ترک تبار (1360 1404) که خود را جانشین چنگیزخان می‌شناخت، آخرین فاتح بزرگی بود که از الگوی گوشت‌خواران الهام می‌گرفت.

باید تأکید کرد که این «بربرهای» گوناگون که از دشت‌های آسیای مرکزی هجوم می‌آوردند درباره برخی آفرینش‌های فرهنگی و دینی اقوام متمدن آگاهی‌هایی داشتند. به‌علاوه، همان‌طور که خواهیم دید، نیاکان آنان، یعنی همان سوارکاران ماقبل تاریخ و چوپانان بادیه‌نشین، از کشفیات مناطق مختلف آسیای جنوبی سود برده بودند.

جمعیت‌هایی که به زبان‌های آلتایی صحبت می‌کردند قلمرو وسیعی را اشغال کردند: سیبری، ناحیه ولگا، آسیای مرکزی، شمال و شمال غربی چین، مغولستان، و ترکیه. در این مورد سه شاخه اصلی زبانی از یکدیگر تمیز داده می‌شوند: (1) ترکی رایج (اویغور، چغتایی)؛ (2) مغولی (کالمیک، مغول، بوریات)؛ و (3) منچو تونگوز.[1] زیست‌بوم ابتدایی این اقوام آلتایی به احتمال زیاد استپ‌ها، اطراف آلتای و کوهستان‌های چینگ‌ های بین تبت و چین بوده، که تا شمال، تا جنگل‌های باتلاقی (تایگا) سیبری امتداد می‌یافت. این گروه‌های گوناگون آلتایی، درست مانند جمعیت‌های فینو اوگری در مناطق شمالی به شکار و ماهی‌گیری، در آسیای مرکزی به پرورش رمه، و در منطقه جنوبی بسیار اندک به زراعت مشغول بودند.

از دوره‌ ماقبل تاریخ، اوراسیای شمالی تحت‌تأثیر فرهنگ‌ها، مهارت‌ها، و اندیشه‌های دینی‌ای بود که از سمت جنوب وارد می‌شد. پرورش گوزن شمالی در نواحی سیبری از اهلی‌شدن اسب الهام گرفته بود که به احتمال زیاد در استپ‌ها انجام می‌گرفت. مراکز تجارت ماقبل تاریخی (برای مثال، جزیره گوزن در کنار دریاچه اونگا) و گدازگری (پِرْم) نقش مهمی در گسترش فرهنگ‌های سیبریایی ایفا کرده بودند. افزون بر این، آسیای مرکزی و شمالی به تدریج اندیشه‌های دینی‌ای را که خاستگاه بین‌النهرینی، ایرانی، چینی، هندی، تبتی (لامائیسم)، مسیحی (مذهب نسطوری) و مانوی داشتند پذیرفته بودند، که ضروری است تأثیرات اسلام، و جدیدتر، تأثیرات مسیحیت ارتدوکس روسی را به آن‌ها بیفزاییم.

با این وجود، باید اضافه کرد که این تأثیرات چندان هم در تغییر ساختارهای دینی اولیه موفق نبودند. برخی باورها و آداب و رسوم خاص شکارچیان پارینه‌سنگی هنوز هم در اوراسیای شمالی زنده است. در مواردی، هنوز هم می‌توان این اسطوره‌ها و دریافت‌های دینی باستانی را در لباس‌های مبدّل لامایی، اسلامی و مسیحی تشخیص داد. [2] در نتیجه، به‌رغم تلفیق‌های گوناگون، می‌توانیم برخی اندیشه‌های خاص را بازشناسیم: باور به خدایی آسمانی، و فرمانروای نوع بشر؛ نوع خاصی از کیهان‌آفرینی؛ همبستگی رازآمیز با حیوانات؛ و شمنیسم. با این حال، گیرایی فراوان ادیان آسیای مرکزی و شمالی عمدتاً در ساختار ترکیبی آفرینش‌های آن‌ها نهفته است.

فهرست مطالب کتاب

پیش‌گفتار
31: ادیان اوراسیایی باستان: ترک مغول‌ها، فینو اوگری‌ها بالتو اسلاوها
32: کلیساهای مسیحی تا بحران شمایل شکنی (سده هشتم تا نهم)
33: محمد (ص) و ظهور اسلام
34: آیین کاتولیک غربی از شارلمانی تا یواخیم فیوره
35: الهیات‌ مسلمانان و سنت‌های عرفانی
36: یهودیت از قیام برکوخبا تاحسیدیسم
37: جنبش‌های دینی در اروپا: از اواخر قرون وسطا تا آستانه اصلاح دینی
38: دین، جادو، و سنت‌های هرمسی پیش و پس از اصلاح دینی
39: ادیان تبتی
کوته نوشت
وضعیت کنونی مطالعات: مسائل و پیشرفت. کتاب‌شناسی‌های انتقادی
واژه‌نامه
نمایه