معرفی و دانلود کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (1): از عصر حجر تا اسرار الئوسیس

معرفی کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (1): از عصر حجر تا اسرار الئوسیس

کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (1): از عصر حجر تا اسرار الئوسیس، آخرین کتاب میرچا الیاده است که در اواخر عمر خود تألیف نموده و درواقع آخرین اثر تألیفی او به شمار می‌رود. نتیجه ده‌ها سال تحقیق و مطالعه در تجربه دینی نوع انسان از ادیان ابتدایی و ما قبل تاریخ تا ادیان پیشرفته و تاریخی در این کتاب به کمال می‌رسد.

آثار میرچا الیاده (Mircea Eliade) مورخ ادیان، پدیدارشناس دین و رمان‌نویس، به بسیاری از زبان‌های زنده جهان ترجمه شده و از استقبال گسترده‌ای در میان محققان و نیز علاقه‌مندان به پژوهش‌های دینی و اسطوره برخوردار گردیده است. بسیاری از آثار او به زبان فارسی نیز ترجمه شده و شناخته‌شده‌ترین مورخ و پدیدارشناس دین محسوب می‌شود. الیاده معتقد است که امر مقدس (the sacred) بعدی تقلیل‌ناپذیر از هستی و حیات بشری است و تجربه دینی اساس فرهنگ انسان را تشکیل می‌دهد. به عقیده او تاریخ اندیشه‌های دینی، همان تاریخ روح انسان و فهم انسانی از معنای هستی است. اسطوره، داستان تاریخ مقدس و روایت شیوه‌ای است که قبل از آغاز زمان و فراتر از ساختار‌ها و محدودیت‌های هستی تاریخی واقعیت مستقل خود را داشت.

الیاده در همه آثار خود معتقد است که تجربه دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوه وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. به عقیده او، دین را باید به زبان خاص آن شناخت و نه صرفاً برحسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناختی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری.

با این که الیاده در جهان انگلیسی زبان به عنوان محقق و مورخ ادیان شناخته می‌شود اما در اروپای شرقی در مقام داستان‌نویس از شهرت و اعتبار وسیعی برخوردار است. در واقع شهرت جهانی او با انتشار رمانی تقریباً حسب‌ حال‌ گونه به نام مایتریی آغاز شد. آثار ادبی خلاق او از جمله جنگل ممنوع، اوباش‌ها و راز دکتر هونیگ‌برگر معمولاً روایت‌های تخیلی درون‌مایه‌های عمده کشف دوباره  اسطوره‌ای فراموش شده است.

بینش عمیق الیاده درباره پدیده‌های دینی از کهن‌ترین ایام تا دوره جدید بهترین راهنما برای شناخت این پدیده‌ها با رویکرد و نگاهی تازه‌تر به این میراث‌های تجربه دینی انسان است. در کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (1) (A History of Religious Ideas) الیاده به بررسی تاریخ اندیشه دینی از عصر حجر تا آیین‌های سرّی الئوسی، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت و از ظهور اسلام تا عصر اصلاحات دینی، می‌پردازد. از مزایای کتاب حاضر بخش «وضعیت حاضر مطالعات دینی» است که در آن جدیدترین آثار، ترجمه‌ها، و تحقیقات معتبر درباره هر یک از ادیان مورد بررسی انتقادی قرار می‌گیرد.

الیاده در سه جلد کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی صرفاً در مقام یک مورخ ادیان، نگرش انسان دین‌ورز را روایت ‌کرده و اینکه دین و تفکرات دینی چگونه شکل گرفته و چگونه با تحولات انسان‌شناختی تغییر کرده است. در جلد اول، از عصر حجر تا اسرار الئوسیس همه‌ ادیان را در دوره اساطیر روایی بررسی می‌کند که شامل کیهان‌آفرینی‌ها و آفرینش انسان و جهان جانوری و گیاهی مبتنی بر الگوهای حیات و شیوه معیشت اوست؛ در جلد دوم، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت به قواعد دینی، تحول فزاینده‌ الهیات و فلسفه آن‌ها پرداخته و این‌که چگونه از بعد از پیامبران، در جریان تحولات تاریخی، اصول دینی نیز دچار تغییر و تحولات گاه بنیادی شدند. در جلد سوم، ‌از محمد (ص) تا عصر اصلاح دینی نیز ظهور و خاستگاه دین اسلام، پیامبری محمد (ص) را تشریح کرده و علاوه بر روند تغییرات در حوزه الهیات ادیان رایج یهودیت، هندوئیسم و بودائیسم و مسیحیت تا دوره اصلاح دینی، به ‌الهیات مسلمانان بر پایه شخصیت‌های تأثیرگذاری چون این سینا. سهروردی، ابن‌عربی و جلال‌الدین محمد مولوی نیز پرداخته و چشم‌اندازی گشوده که برای محققان بسیار باارزش است.

یادآوری این نکته الزامی است که بررسی نسبتاً مختصر اسلام و الهیات آن به منزله دینی متأخر در فصل 33 کتاب با عنوان محمد (ص) و ظهور اسلام، از نگاه یک مورخ ادیان غیرمسلمان است؛ بنابراین بررسی‌های الیاده از اساطیر و خدایان صحرای عربستان آغاز می‌شود؛‌ این موضوعی مهم است که پیامبر اسلام ابداً چیزی به نام دینی عجیب و بیگانه از خود جعل نکرد که مردم نتوانند آن را بفهمند، ‌ بلکه از همان ابتدا و بنابر آیات قرآنی فرمود که آمده تا اخلاق را تمام کند؛‌ به عبارتی اصلاح بدی‌ها و رفتارهای ناپسندی که منجر به عقب افتادگی و رذالت شخصیتی می‌شده است. از این‌ رو شایسته است تا اصالت پژوهش‌های محقق و نویسنده کتاب محترم دانسته شود و آن‌جا که احیاناً مطلبی آمده که براساس مستندات شیعی، غیرقابل قبول است که البته بسیار اندک است، ‌ در پانوشت‌ها توضیح داده شده است.

نکته‌ بعدی شایان ذکر، نام و واژه اورشلیم است که نام کهن منطقه‌ای در غرب آسیا و در اساطیر بین‌النهرینی است. برای مسلمانان زمانی این نام معروف شد که پیامبر تغییر قبله را اعلام می‌کند و در گردشی زبان‌شناختی در عربی، بیت مقدس (بیت‌المقدس) می‌شود. وگرنه اورشلیم واژه‌ای سومری است و در زبان عبری تبدیل به جروزالم یا یروزالم و همان دارالسلام به معنای مکان صلح شده است، از این رو این واژه در فصل مربوط به اسلام همان نام عربی بیت‌المقدس مسلمانان را دارد. اما آن‌جا که تاریخ کهن یا تاریخ قرون وسطای اروپا و دین مسیحی مد نظر است، نام اورشلیم معنا و مفهومی اسطوره‌ای، الهیاتی، ‌تاریخی و انسان‌شناختی دارد، درست مانند مکه که همین معنا و مفهوم را برای ادیان ابراهیمی دارد.

میرچا الیاده در این سه جلد کاری بزرگ و جسورانه کرده است؛ او حلقه ناپیدای وحدت دینی را با کمک اطلاعات میدانی و دانش اساطیری که گذشتگان و معاصرانش به میراث گذاشته‌اند، یافته و به زنجیره حیات دینی انسان وصل کرده و این‌گونه تا حدی چگونگی و چرایی وجود اساطیر را پاسخ داده است؛ او توانسته بفهمد که چرا انسان در پی این بوده که جهانش معنادار باشد، و در جهان بی‌معنا بقایی ندارد. او تا آن‌جا که ممکن بوده ما را به پاسخ‌ها هدایت کرده است؛ و از همه مهم‌تر، اثری را در دسترس ما گذاشته که با خواندن و درک آن می‌توانیم تفاوت‌های فرهنگی و اخلاقی را در رفتار ایمانی امروزین پیروان ادیان موجود درک کنیم. زیرا با اتمام دوره ‌ادیان روایی، ادیان وارد لایه‌های حکومتی شدند و شکل و شمایلی سازمان‌ یافته پیدا کردند. چنین ویژگی‌هایی خاص تمامی ادیان وحدت‌گرا و توحیدی از زمان آمون هوتپ چهارم، پادشاه مصر، و الگوی نمونه‌ای برای ادیان بعدی بود.

میرچا الیاده اسطوره‌شناس و دین پژوه نامدار رومانیایی که از دانشگاه‌ها و مراکز علمی متعددی دکترای افتخاری دریافت کرده: کالج بوستون، کالج سیل حقوق فیلادلفیا و دانشگاه سوربن و...

در بخشی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (۱) می‌خوانیم:

مسأله «فرایند انسان شدن» به‌رغم اهمیت فراوانی که براى شناخت پدیده دینى دارد، فعلاً مورد بحث ما در این‌جا نیست. کافى است به‌یادآوریم که وضعیت قائم یا (راست ایستادن) پیشاپیش نشانه فراتر رفتن از شرایط ویژه نخستی‌هاست. وضعیت قائم نمى‌تواند جز در حالت بیدارى حفظ شود. به‌دلیل همین وضعیت قائم انسان است که فضا براى انسان‌نماهای اولیه در ساختارى دسترس‌ناپذیر سازمان یافته است: در چهار جهت افقى که از یک محور مرکزى «بالا» «پایین» منشعب مى‌شود. به سخن دیگر، فضا مى‌تواند حول بدن انسان که به جلو، عقب، راست، چپ، به سمت بالا و پایین امتداد می‌یابد سازمان داده شود. از این تجربه آغازین و ریشه‌دار است احساس «افکنده شدن» در میانه گستره‌اى ظاهراً بى‌کران، ناشناخته و تهدیدکننده که روش‌هاى متفاوت جهت‌یابی توسعه مى‌یابد؛ زیرا زنده ماندن به مدتی طولانی در سرگیجه‌اى که با گم‌کردن جهت پدید می‌آید ناممکن است. این تجربه فضا که حول یک «مرکز» جهت داده مى‌شود اهمیت تقسیمات و توزیع‌هاى تناقض مناطق ایده‌آل، تراکم‌ها و سکونتگاه‌ها و نمادگرایى کیهان‌شناختی آن‌ها را توضیح مى‌دهد (بند 12).

کاربرد ابزار به روشنی نحوه وجود نخستی‌ها و تفاوت به یک اندازه آن‌ها را نشان می‌دهد. انسان‌های اولیه نه‌تنها از ابزارها استفاده مى‌کنند، بلکه هم‌چنین قادرند آن‌ها را بسازند. درست است که بعضی از میمون‌ها از اشیا چنان استفاده می‌کنند که گویی ابزارند، و حتی می‌دانیم که در برخی موارد هم ابزار می‌سازند. اما انسان‌های اولیه هم‌چنین ابزارهایى را براى ساختن ابزار درست مى‌کنند. به‌علاوه، استفاده آن‌ها از ابزارها بسیار پیچیده‌تر است؛ آن‌ها ابزارها را در دسترس و براى استفاده در آینده آماده نگه مى‌دارند. به اختصار، استفاده آن‌ها از ابزارها، آن‌گونه که در مورد میمون‌ها صادق است، محدود به یک موقعیت خاص یا لحظه معین نیست. همچنین یادآورى این نکته نیز مهم است که ابزارها در حکم قسمت‌های الحاقی بدن انسان به خدمت گرفته نمى‌شوند، زیرا کهن‌ترین سنگ‌هاى شناخته شده که روی آن‌ها کار شده، به شکلى ساخته ‌می‌شدند تا کاری را انجام دهند که پیش از آن در ساختار بدن نشانی از آن وجود نداشته است، یعنى کارکرد بریدن (عملى کاملاً متفاوت از پاره کردن با دندان‌ها یا خراش دادن با ناخن‌ها). [2] پیشرفت بسیار کند فناورى، دلالت بر رشد مشابه هوش و ذکاوت نمی‌کرد. ما مى‌دانیم جهش فوق‌العاده‌ای که در فناورى طى دو قرن اخیر روی داده رشد مشابهی در عقل و شعور انسان غربى نداشته است. گذشته از این، همان‌طور که گفته شده، «هر ابداع و نوآورى با خود خطر مرگ دسته‌جمعى را نیز به همراه آورده است» (آندره وارانیاک). بى‌تحرکى فنى انسان‌های اولیه بقای آن‌ها را تضمین مى‌کرد.

مى‌توان گفت که اهلى کردن آتش یعنى، تولید، محافظت و حمل و انتقال آن حاکى از جدایى قطعى انسان‌های اولیه از نیاکان جانور‌سان آن‌هاست. قدیم‌ترین «سند» استفاده از آتش به دوره چوکوتین (حدود 600000 ق. م) برمى‌گردد، اما اهلى کردن آن احتمالاً خیلى زودتر و در چندین محل اتفاق افتاده.

فهرست مطالب کتاب

یادداشت مترجم
درباره کتاب
پیش‌گفتار
1: در آغاز ... رفتار جادویى دینى انسان‌های نخستین
2: طولانى‌ترین انقلاب: کشف کشاورزى عصر میانه‌سنگى و نوسنگى
3: ادیان بین‌النهرین
4: اندیشه‌هاى دینى و بحران‌هاى سیاسى در مصر باستا
5: خرسنگ‌ها، معابد، مراکز آیینى: غرب، مدیترانه و دره سن
6: ادیان هیتى‌ها و کنعانیه
7: «وقتى که اسرائیل کودک بود...»
8: دین هندو اروپاییان: خدایان ودایى
9: هند پیش از گوتمه بودا: از قربانى کیهانى تا همسانی مطلق آتمن برهمن
10: زئوس و دین یونانى
11: خدایان المپ و قهرمانان
12: آیین‌های سرّی الئوسى
13: زردشت و دین ایرانى
14: دین قوم اسرائیل در دوره پادشاهان و انبیا
15: دیونوسوس، یا سعادت بازیافته
کوته نوشته‌ها
وضعیت حاضر مطالعات: مسائل و پیشرفت کتاب‌شناسی‌های انتقادی
واژه‌نامه
نمایه