معرفی و دانلود کتاب چارپاره

معرفی کتاب چارپاره

کتاب چارپاره که بر اساس پایان‌نامه سید اکبر میرجعفری در مقطع کارشناسی ارشد تدوین و تهیه شده، به موضوع قالب شعری چارپاره و شکل‌گیری آن پرداخته است.

چارپاره آخرین تلاش نوگرایانه در چارچوب قواعد شعر کلاسیک است. این قالب هم نوگرایان معاصر را سر ذوق آورده و هم کسانی را که با دل‌بستگی‌هایی سنتی شعر می‌گویند. در همه دوره‌ها نیز آهسته و پیوسته در کنار دیگر قالب‌های شعری به حضور خود ادامه داده است.

ما درست به دوره‌ای رسیده‌ایم که شعر مرده است؛ مسیر تنگ و محدودی که قدما داشتند به پایان رسیده است، راه کور شده است.

آنچه ذکر شد، سخنی است که نیما آن را در سال 1323 ه. ق در یادداشت‌های خود آورده است؛ این در حالی است که به گواهی تاریخ، سنگ بنای تحول فرهنگی و ادبی ایران در دوره ناصرالدین شاه بنا نهاده شد. در واقع تا روزگاری که نیما چنین سخنی را درباره شعر بیان کرده، برای گشودن افق‌هایی جدید پیش روی شعر و ادبیات کوشش‌های فراوانی شده بود. به طور خلاصه می‌توان گفت توجه دربار ناصری به مقوله‌ای چون شعر و آشنایی شخص شاه و دیگر درباریان با فرهنگ و ادبیات غرب، باعث اولین جرقه‌های نوآوری در عرصه فرهنگ و ادبیات شد. اتفاقاتی که از این پس در عرصه ادبیات، به‌ ویژه شعر رخ می‌داد، تفاوت‌های فاحشی با دوره‌های پیشین داشت. شاعران و نویسندگان این دوره بیش از هر دوره‌ای، عزم خود را جزم کردند تا عرصه‌های جدیدی را در دنیای شعر و ادبیات ارائه کنند.

نوآوری‌های شاعران و نویسندگان گاه در عرصه قالب و شکل اثر هنری رخ می‌داد و گاه در محتوا؛ یقین داریم تحولات عظیم فرهنگی‌ای که روز به روز چهره خود را در جامعه نمایان‌تر می‌کرد، شاعران و نویسندگان را غافل‌گیر کرده بود؛ به طوری که نوآوری‌های کسانی که خواهان تجدد در جنبه‌های مختلف ادبیات بودند، گاه چنان غیرمنتظره بود که اعتراض بزرگان شعر و ادب را برمی‌انگیخت. این اعتراض‌ها گاه به جدال سنت و نوآوری تعبیر می‌شد. «جدال سنت و نوآوری دوره گذار در واقع از زمان ناصرالدین شاه در عرصه اندیشه و اجتماع آغاز می‌شود و کم‌کم به قلمرو شعر و ادبیات سرایت می‌کند که اوج تجلی آن در شعر اواخر این دوره است.»

نگاهی مختصر به شعر دوره مشروطه و دوره‌های پس از آن که به تولد شعر نو و قالب‌های نو منتهی می‌شود، نشان می‌دهد شاعران این عصر به قالب‌ها و شکل‌های گوناگونی برای بیان اندیشه و مقاصد خود روی آورده‌اند. شاعران این دوره گاه قالب‌های شعری‌ای را احیا کردند که در گذشته ابداع شده بود و در آن زمان کمابیش بدون استفاده رها شده بود یا کمتر استفاده می‌شد؛ قالب‌های شعری مستزاد، مسمط، مخمس و... از اینگونه‌اند. بیشتر این قالب‌ها با تغییراتی در چگونگی قرار گرفتن قافیه به کار گرفته می‌شد؛ گاه نیز با کم و زیاد کردن مصرع‌ها و یا ترتیب قافیه‌ها به قالب‌های جدیدی می‌رسیدند. واضح است که اغلب اینگونه تحولات در عرصه قالب و شکل اشعار، چندان مورد استقبال قرار نمی‌گرفت و پرونده آن با یک یا چند شعر مختومه می‌شد.

بعضی از شعرهای موفقی که از سال‌های آغازین تحول ادبی به جای مانده‌اند، از نظر قالب نیز منحصر به فرد هستند و یا دست کم چنین نوآوری‌هایی در آن قالب بی‌سابقه و یا کم‌سابقه بوده است. تابلوهای سه‌ گانه از میرزاده عشقی، افسانه از نیما و هذیان دل از شهریار از این گونه‌اند. این قالب‌ها بدون آنکه نامی به خود اختصاص دهند، با یک یا چند شعر به پایان رسیده‌اند یا سرآغاز تحولی دیگر را در شعر پایه‌گذاری کرده‌اند.

یکی از قالب‌هایی که در این دوره متولد شد و توانست با پذیرفتن تغییراتی جای خود را به عنوان یک قالب شعری در میان دیگر قالب‌ها تثبیت کند، قالب چارپاره است. این قالب از سال‌های آغازین تحول ادبی تاکنون پا به‌ پای دیگر قالب‌های شعر معاصر بالیده و به حیات خود ادامه داده است. به تعبیری می‌توان گفت قالب چارپاره پلی است میان قالب‌های کلاسیک شعر فارسی و قالب‌های نو که پس از نیما رواج یافت؛ به بیان دیگر، گویی سرنوشت نوآوری در شعر فارسی با چارپاره رقم خورده است. اولین شعرهایی که از نوآوران در مجلات تجددخواه آن زمان منتشر شد، در قالب چارپاره (یا قالب‌هایی که کمابیش شباهت‌های زیادی با قالب چارپاره دارد) سروده شده است و عمده شاعرانی که پس از تجربه قالب‌های کلاسیک به شعر نو روی آوردند، ابتدا قالب چارپاره را برای بیان اندیشه‌های نوین خود برگزیدند. برای اثبات این مدعا کافی است کارنامه شعری چند تن از برگزیدگان شعر معاصر را بررسی کنیم؛ در این بررسی می‌بینیم حتی تعدادی از شاعرانی که در دهه‌های پس از نیما به سراغ شعر نو رفته‌اند، ابتدا در قالب چارپاره به طبع‌آزمایی پرداخته‌اند و سپس به سراغ قالب‌های نیمایی رفته‌اند؛ فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، شفیعی کدکنی و شاملو از این دسته‌اند. البته نوآوری‌های تعدادی دیگر از شاعران در همان قالب چارپاره متوقف شد یا می‌توان گفت موفق‌ترین شعرهای آن‌ها در همین قالب چارپاره سروده شد؛ نادر نادرپور و فریدون توللی از این دسته‌اند. حتی اولین شعری که از فریدون توللی در سال 1325ﻫ. ش به نام «مریم» به عنوان شعر نو منتشر شد، در قالبی شبیه به چارپاره سروده شده است، با این تفاوت که مصرع‌های چهارم هر بند از سه مصراع دیگر کوتاه‌تر است.

اگر بخواهیم درباره چارپاره تعریفی ارائه دهیم که شامل همه انواع چارپاره شود، باید بگوییم: «شعری است شامل چند دوبیتی با قافیه‌های مختلف که از نظر معنی با هم ارتباط دارند.» در چارپاره‌های امروزی مصرع‌های زوج هر یک از دوبیتی‌ها با یکدیگر هم‌قافیه‌اند؛ در واقع این نوع چارپاره فراگیرترین نوع آن است. چارپاره بر اساس نوع قرار گرفتن قافیه، گونه‌های مختلفی به خود می‌گیرد.

«میمنت میرصادقی» درباره چارپاره می‌گوید: «چارپاره یکی از انواع شعر نو فارسی است که بسیاری از شاعران معاصر آن را به کار برده‌اند. چارپاره‌های پیوسته در حقیقت دنباله تجربه‌هایی است که شاعران از دوره انقلاب مشروطیت به بعد، در پی یافتن راه‌هایی تازه‌تر و آزادتر برای بیان مضمون‌های جدیدی که وارد شعر شده بود، انجام دادند. در آن دوره و همچنین در دوران سلطنت پهلوی که فکر تجددطلبی و ایجاد تحول در شعر فارسی برای بسیاری شاعران پیش آمده بود، شاعران بسیاری ابتدا به قالب‌های مسمط و ترکیب‌بند رو آوردند و بعضی از آن‌ها با ایجاد تنوع‌هایی در آن‌ها به شکل‌های آزادتری در شعر دست یافتند.»

«این قالب برگرفته از شعر غربی است و در روزگار مشروطه خواهی به شعر فارسی وارد شد.» در فرهنگ‌نامه ادبی به کوشش «حسن انوشه» آمده است: «در میان شاعران مشروطه، ادیب الممالک فراهانی از نخستین کسانی بود که این قالب را آزمود.» این نکته به نظر صحیح نمی‌آید، زیرا حداقل در دیوان «ادیب‌الممالک» که به تصحیح «وحید دستگردی» چاپ شده است، هیچ نمونه‌ای از چارپاره وجود ندارد؛ البته شاید در آثار چاپ نشده ادیب‌الممالک اگر موجود باشد، با چنین نمونه‌هایی روبه‌رو بشویم. قالب چارپاره از نظر نوع قرار گرفتن قافیه از متنوع‌ترین قالب‌های شعری محسوب می‌شود.

میرجعفری در این کتاب به موضوعاتی مانند شکل‌گیری قالب چارپاره و نخستین شاعرانی که در این قالب شعر سروده‌اند، موضوعاتی مطرح در این قالب، نسبت قالب چارپاره در ارتباط با دیگر قالب‌های سنتی و مشخص کردن تشابهات و تمایزات چارپاره با آن‌ها، ظرفیت‌های قالب چارپاره و به‌کارگیری این قالب در شعرهای کودک و نوجوان توجه نشان داده و در مرود آن‌ها تحلیل ارائه کرده است.

در بخشی از کتاب چارپاره می‌خوانید:

بیابانکی در چارپاره «ایستگاه بعدی» خود چهره پیرمردی را ترسیم می‌کند که نمونه‌ای از مردم عادی، باصفا و صمیمی روزگار ماست. چهره‌هایی که شاید هر روز در خیابان و یا جاهای دیگر با آن‌ها رو به‌ رو می‌شویم. بیابانکی در این شعر عناصر امروزی زندگی مانند اتوبوس و ایستگاه را در شعر خود آورده است بدون آنکه بخواهد از آن‌ها به شیوه نمادین استفاده کند. در این شعر منطق نثر به شعر غلبه کرده است و اگر وزن عروضی را از آن بگیریم، با یک حکایت ساده امروزی روبه‌رو خواهیم بود.

آشنا بود لهجه‌اش اما
چهره‌اش را غریب می‌دیدم
چپقش را به من تعارف کرد
گفت دودی بگیر خندیدم
پیرمرد از محله‌ای گمنام
ساکن کوچه‌ای قدیمی بود
از تبار بهار و ابر و نسیم
مثل باران شب صمیمی بود
یکی دیگر از چارپاره‌های بیابانکی که چنین فضا و موضوعی دارد، شعر مش فت‌لا (فتح‌الله) است. این چارپاره از معدود چارپاره‌هایی است که به زبان محاوره سروده شده است.

دیگر از انتهای این دالون
صدای تک‌تک عصا نمی‌یاد
هیچ صدایی تو کوچه‌مون الا
صدای نوحه و عزا نمی‌یاد

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
بخش اول
تعریف چارپاره
بخش دوم
چارپاره و سابقه تاریخی آن
چارپاره و افسانه نیما یوشیج
بخش سوم
اولین چارپاره‌ها
بخش چهارم
چارپاره و تأثیر آن در شعر نو
شعر «خنده سرد» از نیما یوشیج
شعر «یاد» از اخوان ثالث
شعر «موج» از فروغ فرخزاد
شعر «مریم» از فریدون توللی
شعر «احساس» از نعمت میرزازاده
شعر «دیباچه» از محمدرضا شفیعی کدکنی
شعر «دیباچه» (از بودن و سرودن) سروده شفیعی کدکنی
شعر «ماهی» از احمد شاملو
شعر «فال» از نادر نادرپور
شعر «گل ماه» از نادر نادرپور
بخش پنجم
محتوا و زبان چارپاره
بخش ششم
چارپاره و منظومه‌سرایی
1. «حماسه آرش»، سروده مهرداد اوستا
2. منظومه «شکار» از اخوان ثالث
3. منظومه «در امواج سند» از حمیدی شیرازی
بخش هفتم
چارپاره و چارپاره‌سرایان
نسل اول چارپاره‌سرایان
چارپاره‌سرایان نسل دوم
1. مهدی حمیدی شیرازی
2. فریدون توللی
3. فریدون مشیری
4. نادر نادرپور
5. فروغ فرخزاد
مؤخره
بخش هشتم
چارپاره و انقلاب اسلامی
جایگزینی فضاهای اجتماعی به جای فضاهای عاشقانه
بهره‌گیری از وزن‌های غیرضربی و آرام در چارپاره
بهره‌گیری از فرهنگ انقلاب
چارپاره و شعر روایی انقلاب
چارپاره‌سرایان انقلاب
1. یوسفعلی میرشکاک
2. حسین اسرافیلی
3. محمدرضا عبدالملکیان
4. ساعد باقری
5. شهرام رجب‌زاده
6. سعید بیابانکی
شعر و شاعر
ارائه تصویری از مردم عادی که به سن پیری رسیده‌اند
ابنیه تاریخی
طبیعت
مادر
استفاده از عناصر طبیعت
بخش نهم
چارپاره‌ها و غزل‌هایی با وزن بلند
بخش دهم
چارپاره و شعر کودک و نوجوان
بخش یازدهم
سرانجام
بخش دوازدهم
گزیده چارپاره
گل‌های یاس
نادر یا اسکندر
حرمت عشق
... کی ز جبهه می‌آید؟
خون هابیل
باغ و باد و تیشه
فعل مجهول
گرمابه
کارون
دستار سرخ
لوطی
بهار خاموش
آشیان متروک
بدرقه
کابوسه‌های لب رؤیا
از باغچه‌های نور
دیدار
تشنه طوفان
قلندران خلیج
پیکرتراش
گندنا
منابع
الف) کتاب‌های فارسی
ب) منابع خارجی
ج) نشریات