معرفی و دانلود کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن شرق گیلان از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی

معرفی کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن شرق گیلان از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی

کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن شرق گیلان از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی به قلم خلیل سلیمی، روستای «خمیر محله» را به عنوان یک واحد و مقیاس اجتماعی کوچک دهقانی مورد مطالعه قرار داده تا به کمک آن، به صورت دقیق‌تر به جزئیات فرهنگ و تمدن شرق گیلان بپردارد.

فرهنگ و تمدن روندی استمراری دارد. اما بخشی از مقاطع تاریخ بر اثر تحولات سیاسی دستخوش فراز و نشیب می‌شود. در چنین مقاطعی از تاریخ است که تمدنی برمی‌آید و تمدنی دیگر فرو می‌افتد. تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران از چند هزار سال پیش تا به امروز دستخوش این تحول بوده است.

شرق گیلان به عنوان بخشی از جغرافیای تاریخی ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و از بعد از مشروطیت تا وقوع انقلاب اسلامی با فراز و نشیب‌های فراوانی روبه‌رو بوده است. بخش‌هایی از فرهنگ فراموش گردیده و قسمت‌های نوینی برآمده است. بنابراین:

الف- برخی از آئین‌های ملی و مذهبی از بعد از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی در شرق گیلان ایجاد و یا به طور کلی ممنوع گردید.

ب- مطالب این کتاب بیشتر مشمول و مرسوم مناطق شرقی گیلان است. (اگر مناطق مرکزی گیلان را شامل انزلی، رشت، آستانه و لاهیجان بدانیم) اما این بدان مفهوم نیست که مشابه آن در سایر نقاط گیلان و حتی ایران معمول نبوده باشد.

پ- تحولات جهانی و تاثیر شگرف آن بر تحولات داخلی ایران و شرق گیلان آن هم در این مقطع از تاریخ، انکار ناپذیر بوده است.

تأکید بر این نکته ضروریست که سمت و سو و شرح بیش‌تر این نوشتار مربوط به روزگار نسل دهه 1340 خورشیدی است که حلقه وصل فرهنگ کهن نظام ارباب و رعیتی با دوران و تحولات پس از اصلاحات ارضی در شرق گیلان است که منشاء تحولات شگرفی در تاریخ اجتماعی و فرهنگ و سیاست این سرزمین بوده است. انسان آزاد شده از بردگی نظام اربابی نیازمند زمان کافی برای بازشناسایی هویت انسانی خویش بود.

فرهنگ و تمدّن شرق گیلان تا این اواخر همانند سایر نقاط ایران تفاوت چندانی با روزگاران پیشین نداشت. اگر در هزار سال پیش دانشوری و دانش‌اندوزی برای زن و مرد رعیت ناصواب بود، در شصت هفتاد سال پیش هم، چنان بود. اگر در سده‌های پیشین ضرب و شتم زنان، اقدامی ارزشی و نشانگر غیرت مردان بود، در هفتاد هشتاد سال پیش نیز چنان بود و اگر در هزار سال پیش وسیلۀ مسافرت و جابه‌جایی بار و بُنه، اسب و استر و اشتر بود، کماکان در هشتاد نود سال پیش هم، چنان بود.

اگر در تاریخ سده‌ها و هزاره‌های پیشین نوگرایی و تحول خواهی مردم روستا و اقشار فرودست ناپسند بود و جامعه دهقانی دارای هزار و یک عادت غلط بود، در دوران مورد مطالعه فوق نیز وضعیت همان بود. در یک کلام، در پنجاه شصت سال پیش مردم ایران همان بودند که در سده‌های پیشین بودند.

خلیل سلیمی از اوایل دهه 1340 خورشیدی با همۀ وجود، محرومیت‌های مردم خویش را لمس نموده و با نگارش نقاط تاریک فکر، فرهنگ و وضعیت عمومی‌زندگی مردم، کوشیده نسل امروز را با مشکلات و محرومیت‌های پدر بزرگ و مادر بزرگ و نیاکانشان آشنا سازد. به عبارت دیگر این نوشته فرصتی است برای نسل امروز تا هر چه بیش‌تر با گذشته نزدیک کشور خود آشنا شود.

در بخشی از کتاب تاریخ فرهنگ و تمدن شرق گیلان از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی می‌خوانیم:

همین گرایش به تمدن جدید، وجه تمایز بین سنت‌ها و نوآوری‌ها در زندگی مردم ایران در دهه 1340 به بعد بود. از جمله آن‌چه که بین مسجد و مدرسه در افکار عمومی متمایز بود، اعتقادات مردمی به اماکن مقدسه بود. مردم با التفات بیش‌تر به مسجد، اما نسبت به مدرسه بی توجه بوده و هیچ معیار و میزانی (استانداردی) را در ساخت مدرسه به کار نمی‌گرفتند. هیچ اظهار نظر کارشناسی در ارتباط با محل احداث مدرسه و فضای پیرامونی آن ابراز نمی‌شد.

اساساً کسی نبود که نظریۀ کارشناسی بدهد، آن هم برای چیزی که از ضروریات زندگی مردم نبود. از نظر مردم، بود و نبود مدرسه یکسان بود و شاید نبودش بهتر هم بود. مردم نمی‌توانستند بپذیرند بخشی از نیروی کار کشاورزی آن‌ها در عوض خدمت به ارباب و رتق و فتق امور جاری و زندگی مشقت بار دهقانی هرز برود و از بام تا شام در محلی به نام مدرسه معطل بماند.

هیچ پدری تمایل نداشت فرزند بیکارش (ولو اگر دانش‌آموز ممتاز هم بود) بر سر سفره حاضر شود. بعضاً کلمات گزنده و سوزنده نثار فرزندی می‌کردند که از نظر آن‌ها عاطل و باطل بود و وقت روزانه خود را در جایی به نام مدرسه هدر می‌دادند. در جامعه مرسوم بود که فرزند از لحظه‌ای که آب را از آتش تشخیص داد مثلاً از شش، هفت سالگی باید به سرعت به نیروی کار کشاورزی مبدل شود.

متأسفانه از بداقبالی مردمی که از سواد و تحصیل گریزان بودند، یکی از مدارس ایران درست در سال کودتا (1332) علیه دکتر محمد مصدق در روستای سیویر از بخش مرکزی شهرستان رودسر و البته بدون هیچ حساب و کتابی احداث شده بود. هیچ‌گونه پیش بینی لازم در انطباق محل و ساختمان به عنوان مدرسه و کلاس درس بعمل نیامده بود.

فهرست مطالب کتاب

پیش گفتار
خمیرمحله چگونه جایی بود؟
روستایی بی‌حصار
بخش اول: ساختار فکر و فرهنگ
فکر و فرهنگ
موقعیت جغرافیایی
دنیای کوچک، انسان کوچک
دبستان دولتی سیویر
سربازان ورزیده
مشق شب
فضای خانه
حاکم مطلق
آزارهای جاهلانه
مدیر، معلم، مدرسه
آمیرزای مسجد
جدول ضرب و مشاعره
جذابیّت تنبیه
تحوّل در ساختار نظام آموزشی
برنامه صبحگاهی
تنبیه صبحگاهی
هراس از دیر بیدار شدن
میزهای خالی مدرسۀ سیویر
مرز تحصیل و جنون
زنگ ورزش
مشت نمونه خروار
حادثۀ اوّل
حادثه دوم
تداعی یک خاطره
آش کشک خاله
دور و بر مدرسه چه می‌گذشت؟ !
مش جهان، مش عبدا...
کارخانه برنج کوبی ارباب
فاصله خانه و مدرسه
تکالیف غیر درسی
فضای پرورشی در خانواده
گرمخانه، آتشکده
تزئیات بالاخانه
کله چال
قرب نان، قرب کته
اربه دوشاب
اربه دار
ورچاشت
سیاه بهار و رباخوار
دزدان سیاه بهار
نبود پول و قدرت خرید بالای آن
پابه زار، گولوش
دُکّان و مغازه
فعالیت مشترک
مشکل اساسی از کجا بود؟
فلسفۀ فرزند آوردن
انگار زمانه داشت عوض می‌شد
نگاه به آینده
خوشبختی
تکالیف نسل ما
تفاوت نسل ما
تعامل سخت با پدر و مادر
بهانه فرار از مدرسه
داد و ستد در روستا
آرزوهای آدم کوچک
امر محال دیپلم گرفتن
آلاینده‌های کلاس
لباس گیله مرد
بدنام شدن حشرات
وسایل روشنایی شب خانۀ دهقانی
زندگی در شب‌های خانۀ دهقانی
دانش‌آموزی در شب‌های خانۀ دهقانی
تبعیض جنسیتی
زنان و زایمان
نفرت از زائو
زنان و فعالیّت‌های اجتماعی
سفرۀ غذا نماد استبداد
بهداشت و زندگی
تریاک چاشنی زندگی
فرصت شبانه دانش اندوزی
مخالفت با تحصیل
محافل شبانه و نگرانی‌های دانش‌آموز
برنج دودی
دانش‌آموز و روز خرمن
گوساله در جمع خانواده
بخش دوم: ترویج جهالت
دعای دفع مزرد
بیوقتی
لال سید
گرمش
ورق‌های شیروانی
تبر سپر بلا
آقادار و مزار
آقادار چشمۀ اوشیان
چرایی ارج و قرب آقادار
میرمازندران گرما
سفید آستانه
حضور دائمی ارواح
جن و پری
ریشه ترس و هراس
مردی که با اجنه می‌زیست
نقل یک افسانه
پیام قصه‌ها
بخش سوم: آئینهای نوروزی و فرهنگ عمومی
گِلکار
سبزه سفره نوروزی
ماهی کوچولوی نوروز
نان برنجی و شیرینی خانه‌پز
زمین بر شاخ گوزن
قدم خیر
عیدی نوروزی
عید دیدنی گروهی
فواید نوروز
مرغانه جنگ
سیزده به در
هم‌نوایی انسان و طبیعت
آواز دسته جمعی زنان
اشعار، آواز و ترانه‌های رایج
جشن ختنه سوران
«عروس گُله»، «حاج فیروز»
تعزیه خوانی
آئین تشکیل زندگی
دوران نامزدی
جشن عروسی
حنابندان
شب زفاف
لباس «قاسم آبادی»
مراسم نارنج زنی
«طناب باز» در جشن عروسی
نوازندگان در جشن عروسی
جشن عروسی پشتیبان کشتی گیله مردی
دراویش در جشن عروسی
شادی
رونما
ِِاشماق
لب خوانی
وراکت یا فاکون نشینی
مسجد و معبد
مراسم سّیم
محفل شبانه در مسجد
هفت کَلگَه
بخش چهارم: مظاهر تمدن جدید
جاده و برق
رادیو وارد زندگی شد
راشد در رادیو
من و نماز و رادیو
تلویزیون
بخش پنجم: ادیبان و شاعران
جشنواره ماه ربیع
فرزانگان روستایی
پهلوان رحمتی
من و پسر ارباب
کدخدا عزیز
شیخ یوسف ترابی
روضه خوان مهربان
دهقانان سیاستمدار
جنبش بیداری دهقانان
شعری از ولی‌الله مشکی
«گاجمه»
شعر و ادب در خاندان اربابی
ارباب اهل فضل و شعر
تفکر طبقاتی مالکان
مرام و مسلک اربابان
تبلیغات نوین مذهبی
تحول در فرهنگ سیاسی
میرزابنویس
بررسی چند اجاره‌نامه
شکل و متن چند اجاره نما
رنج دهقانی از زبان دهقان
پابرهنگان
نگون بختان
بخش ششم: رسوم و شئون زارعانه
رسوم و شئون زارعانه
انتقاد «قاسمعلی»
مول کوته- مولکوته
بخش هفتم: حقوق رعیت در تاریخ ایران
حقوق رعیت در تاریخ ایران
حقوق زنان روستایی
ایفای نقش مادری
حقوق کودک و نوجوان
پرورش به سبک باستان
تولید کنیز و غلام
پایان برده‌پروری
بخش هشتم: سبدغذایى طبقه دهقانى
سبد غذایی طبقه دهقانی
باقلا: بلای جان
مشتقات باقلا
باقلا کوکو
کال باقلا، کال ماهی اشپل، ترش تره
کال ماهی اشپُل
کدوخوری و کدوخور
کدوآش
کدوخورشت
تخم کدو
بخش نهم: اقتصاد و طبیعت شرق گیلان
سفید رود
پلورود
جور جوب
الجار
نقش جورجوب در معیشت مردم
سَل آبخور
مرداب شاه کلایه
دشت بالادست «جورجوب»
آبسوار
استیلای اختاپوسی بزرگ مالکان بر منابع آبی
حوزه‌های آبریز و آبگیر
بخش دهم: آلودگی محیط زیست و زندگی
نقش حیاتی جویبارها
آلودگی ساحل و آب رودخانه
آبریز در کنار رودخانه
آلودگی محیط زندگی
حمام و استحمام
فضای داخلی حمام
استحمام، افاده روشنفکرانه
حمام آفتاب مجانی
چاه آب آشامیدنی
خوردن غذا با دست
ستیز مدرسه با عرف و عادت
همجوشی انسان و مگس
آئین قربانی
باورهای آن‌چنانی
بخش یازدهم: فرهنگ تغذیه
نان غذای تفننی
بُوپُته لاسو نان
نان تمیجان
خُلفه نان
نان کلن
کماچ
کدونانه
بو و طعم اغذیه
غذای مناسبت‌ها
تهیّه هیزم
انواع خوراکی
ماهی در سبد غذایی
ماهی مالابیج (ماهی مالاته)
ماهی گرده بیج
آکوته شیرین
آلوفوتکن
کاهو سرکه
شب چره
آبخوج خشک
شامی با گوشت شکار
بادمجان مرغ بی نفس
روغن نباتی
بخش دوازدهم: فن و هنر
فن و هنر
فن پل سازی
سی پل اشکور
پل بلوردکان
پل تمیجان
پل چلکه رودخانه
کندوج
درب و پنجره مشبک
انبار برنج
دنگ، آبدنگ، آونگ
کارخانه برنجکوبی
صنعت چای
زندگی با ابزار سفالی
فرآورده‌های کوزه‌ای
انواع خُم
خُم برنج
نیره، لور
«کشک» درد ذائقه
گمچ
گمچکه
کوزه قولنج
کوزه سردرد
بادکش
حصیربافی
کیلیر حصیر
گالی حصیر
سبد حصیری
زنبیل، وروره
سبد بافان
سفه ماهیگیری
سفه نانو
عصای سیالی
نردبان سیالی
ولگن
چادرشب بافی
کنف بافی
بامبو یا آزاد له له
بخش سیزدهم: پیشه وری، دست فروشی
مرغ و ماهی فروش دوره گرد
سفیدگران دوره‌گرد
جواهرفروشان دوره گرد
ادویه فروشان دوره گرد
اهمیت گردو در بین خشکبار
خیاطان دوره گرد
لحاف‌دوزان دوره‌گرد
حرفه پالان‌دورزی
حرفه نعلبندی
حکمت نعل اسبی
دلاک حمام
استاد اخته‌گر
استاد کارآمیج
بخش چهاردهم: روابط انسان و حیوان
سگ و زندگی
خانه یا طویله
اسب و زندگی
بخش پانزدهم: محیط زیست و طبیعت
تله نخی
بخش شانزدهم: پندارها و گفتارها
دنقوز، چارپا
برخی از کردارها
وینجه قرض دادن
شاخه شکستن
ناخن جویدن
مسواک
چرک لثه
سبیل پیردختران
آرایش پنهانی
سنجاق بستن
جلیقه، خورجین
دماغ گیر
بخش هفدهم: گیل تجربه
گیل تجربه
بارجه و گَندواش
گرزنه
پولم یا پلهَم
یبوست کودکان
خاش وگیران
ختنه کودکان
دلاک سلمانی
دلاک دندان‌کش
اشکالات «گیل تجربه»
بخش هیجدهم: آئین به گورسپاری
گورکن
گور هم دنیایی موقت بود
بخش نوزدهم: گسست فرهنگی
گسست فرهنگی
دگرگونی در نام و لقب