معرفی و دانلود کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول: از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری

معرفی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول: از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری

در کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول از زمانه‌ای می‌خوانید که سپاهیان چنگیزخان مغول آمدند و کشتند و رفتند؛ اما رد پای آنان همچنان در تاریخ، فرهنگ و ادبیات این سرزمین به جا مانده است. استاد ذبیح‌الله صفا در این بخش وضعیت کلی اجتماعی، علمی، مذهبی و ادبی آن دوره را توضیح می‌دهد و در بخش دوم به سراغ معرفی شاعران و نویسندگان می‌رود.

درباره‌ی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول

«آمدند و کندند و سوختند و کشتند و بردند و رفتند.» وصفی که عطاملک جوینی از حمله‌ی مغولان آورده است، شاید موجزترین و پرمغزترین توصیف شرایط کشور ایران در هنگام حمله‌ی مغولان باشد. به‌راستی در زمانه‌ای که سربازان چنگیزخان مغول در حال تصرف همه‌ی شهرهای ایران بودند، زنان و کودکان را به اسارت می‌گرفتند، مردان جوان را به خدمت خود درمی‌آوردند، هر که را که در شهر باقی مانده بود از دم تیغ می‌گذراندند و همه چیز را یکی پس از دیگری ویران می‌کردند، چه چیزی موجزتر از این جمله؟ در تاریخ جهانگشای جوینی حکایت‌هایی است که مو بر تن آدم سیخ می‌کند و نشان می‌دهد که سپاهیان چنگیز به هیچ‌کس و هیچ‌چیز رحم نمی‌کردند. برای نمونه کشتار شهر مرو که مغولان سه نوبت به آن‌جا حمله بردند و بیش از یک‌میلیون و سیصدهزار نفر را به قتل رساندند. حتی به تنی چند که زنده مانده بودند نیز رحم نکردند و با حیله‌ای ددمنشانه، خون همگان را بر زمین ریختند. ذبیح‌الله صفا (Zabihollah Safa) در کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد سوم، بخش اول فقط گوشه‌ای از این اعمال سربازان مغول را بازمی‌نماید.

در هنگام خواندن جلد سوم کتاب تاریخ ادبیات در ایران، سؤالی ذهن شما را درگیر نگه می‌دارد: اگر مغولان به کشور ایران حمله نبرده بودند، اگر هلاکو خلیفه‌‌ی عباسی را به قتل نمی‌رساند، اگر مذهب تشیع در ایران رواج نمی‌یافت، اگر مردم به دلیل ناامیدی از دنیا به تصوف پناه نمی‌آوردند، سرنوشت کشور ایران تغییر می‌کرد یا نه؟ آیا پس از حمله‌ی مغولان بود که اوضاع این سرزمین رو به افول رفت یا سقوط، از مدت‌ها پیش آغاز شده بود؟ اگر افرادی مانند خواجه نصیرالدین طوسی، برادران جوینی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نبودند، چه بر سر فرهنگ ایران می‌آمد؟ با خواندن فصل سوم و چهارم کتاب تاریخ در ایران – جلد سوم، بخش اول، ذبیح‌الله صفا به این پرسش‌ها پاسخی درخور می‌دهد.

پس از سقوط خلافت عباسی، نویسندگی و شاعری به زبان عربی و همچنین مذهب تسنن همراه با آن از کانون توجه به درآمد و ایرانیان کمتر به این زبان آثاری تولید می‌کردند. شهرهای خراسان بزرگ نیز یکی پس از دیگری ویران شده بودند و به نظر می‌رسید دوره‌ی علم و ادب در ایران پس از حمله‌ی مغول به پایان رسیده است. اما زبان فارسی در حکومت‌های محلی مانند اتابکان، آل‌اینجو، آل‌مظفر، سلجوقیان روم، پادشاهان هند و ملوک مازندران به حیات خود ادامه داد و شاعران و نویسندگان بزرگی چون عراقی، سعدی، سیف فرغانی، مولانا و حافظ را در دل خود پروراند. ذبیح‌الله صفا در فصل پنجم کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد سوم، بخش اول درباره‌ی شعر فارسی در قرن هفتم و هشتم سخن می‌گوید.

انتشارات فردوس مجموعه‌ی هشت مجلدی تاریخ ادبیات در ایران مرحوم صفا را به‌تازگی تجدید چاپ کرده است. نسخه‌‌ای با کیفیت بالا از pdf مجلد سوم این کتاب در اپلیکیشن کتابراه موجود است.

نکوداشت‌های مجموعه کتاب‌های تاریخ ادبیات در ایران

• کتاب تاریخ ادبیات در ایران شایسته‌ترین، مهم‌ترین و جاودان‌ترین تألیف مرحوم صفاست. کتابی که آوازه‌ی جهانی گرفته و صفا بر سر تدوین آن شیره‌ی جان را مصروف کرده است. (مرحوم ایرج افشار، نسخه‌شناس و ادب‌پژوه)
• تاریخ‌ادبیات استاد صفا که عنوانش را هوشیارانه، تاریخ ادبیات در ایران نهاده بود، هنوز در نوع خود بهترین اثر درباره‌ی تاریخ ادبیات به حساب می‌آید و در نوع خود، جایگزینی در پژوهش‌های فارسی ندارد. (نصرالله‌ امامی، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز)
• مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تاریخ‌ادبیات ایران، اثر ذبیح‌الله صفا موسوم به کتاب تاریخ ادبیات در ایران است که یک دوره‌ی تاریخ علم و ادب فرهنگ ایران نیز محسوب می‌شود. (سید محمدصادق سجادی، عضو شورای علمی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)
• در دوران تحصیلم هیچ استادی را درستکارتر، امین‌تر و بهتر از مرحوم ذبیح‌الله صفا ندیدم. او یکی از مشاهیر ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین است و کتاب تاریخ ادبیات در ایران او، همانند ندارد. (سید محمد ترابی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی)
• بی‌اغراق، تاکنون درباره‌ی تاریخ‌ادبیات ایران چه به زبان‌های خارجی و چه به زبان فارسی کتابی به این جامعیت و دقت تألیف نشده است. (مرحوم احمد مهدوی دامغانی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه تهران)

کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول برای چه کسانی مناسب است؟

کتاب تاریخ ادبیات ایران از مرحوم ذبیح‌الله صفا، یکی از مهم‌ترین منابع کنکورهای کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی است. مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان، استادان و پژوهشگران این رشته هستند.

در بخشی از کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد سوم، بخش اول: از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری می‌خوانیم

در اواخر عهد عبّاسی به نام چند تن از وزیران شیعی در دستگاه خلافت باز می‌‏خوریم و این امر می‌‏تواند یکی از نشانه‏‌های قوّت شیعه آن روزگار در بغداد باشد که در کرخ سکونت داشتند. وزیران شیعی خلفا در این ایّام همه از مراکز تجمّع شیعیان ایران به بغداد رفته و آنجا توطّن اختیار کرده بودند و از جمله این گروهند یکی سید نصیرالدّین ناصر ابن مهدی العلوی الرازی که در سرزمین مازندران ولادت یافته و در ری تربیت شده و در بغداد درگذشته بود. وی مدّتی نیابت نقیب عزّالدین مرتضی قمی را داشت که نقیب سادات همه بلاد ایران بود و بعد از آنکه آن نقیب به فرمان محمّد خوارزمشاه کشته شد، نصیرالدین همراه شرف‏ال‌دّین نقیب پسر عزّالدین مرتضی به بغداد گریخت و آنجا بود تا سرانجام به امر الناصرلدین‌اللّه نقیب سادات طالبی و بعد از آن وزیر خلیفه شد و در سال 604 بر اثر فشار سپاهیان و مخالفان از وزارت افتاد و به درخواست خود در دارالخلافة عزلت گزید و همان جا تحت حمایت خلیفه به سر می‌‏برد تا به سال 617 درگذشت.

جانشین سید نصیرالدین شیعی دیگری از اهل قم بود به نام محمّد بن محمّد بن عبدالکریم که بیمارستانی در مشهد کاظم ساخته و آن را بر اهل مشهد وقف نموده و هم آنجا مکتبی و دارالقرآنی جهت ایتام علویان بنا کرده بود. وی چندی در اصفهان خدمت دیوان می‌‏کرد و سپس به رسالت به بغداد رفت و همان جا بود تا به وزارت ناصر رسید و بعد از او الظاهر و المستنصر را خدمت کرد تا به سال 629 مأخوذ شد و اندکی بعد درگذشت. در عهد وزارت او پسرش فخرالدین احمد که مردی تندخو و سخت کُش بود شُرطگی و محتسبی بغداد را برعهده داشت و او هم با پدر مأخوذ گردید و گویا کشته شد.

فهرست مطالب کتاب

فصل اول: وضع سیاسى ایران در دو قرن هفتم و هشتم هجرى
سرآغاز
هجوم مغول و تاتار
هولاگو و سلاطین ایلخانى ایران
امارت‌هاى میان ایلخانان و تیموریان
اتابکان سلغرى
ملوک شبانکاره
اتابکان یزد
اتابکان لرستان
آل‌کرت
قراختائیان
سلسله‌هاى پادشاهان مسلمان هند
آل‌اینجو
آل‌مظفر
ایلکانیان
چوپانیان
طغاتیموریان
سربداران
ملوک مازندران
تیمور
خاندان‌هاى وزارت فصل دوم: وضع اجتماعى ایران در قرن هفتم و هشتم
دوره قتل و ویرانى و تأسف و تحسر
مقاومت‌ها و قیام‌هاى ایرانیان و ادامه کشتار و ویرانى
دوران غارت
قواعد و آداب و رسوم مغول و تاتار
نتایج ایلغار مغول
اثر اوضاع اجتماعى در ادبیات
پناهگاه‌هاى فرهنگ ایران فصل سوم: ادیان و مذاهب در قرن هفتم و هشتم هجرى
کیش مغولان
ضعف و شکست اسلام
جنگ‌هاى دینى با مغولان
وضع دین‌هاى قدیم
سقوط بغداد و آثار آن
ادامه خلافت عباسى
تجدید قدرت اسلام و نتایج آن
وضع فرق شیعه
فرقه اثنى عشرى
رجال مقتدر شیعه و اثر آنان
همکارى با مغول
برخى دیگر از متنفذان شیعه
تشیع در نظر بزرگان اهل سنت
دارالسیاده‌ها
حکایتى از تعصبات مذهبى
تشیع اولجایتو
تشکیل دولت‌هاى شیعه
فرقه اسمعیلى
عاقبت کار خورشاه و قلعگیان اسمعیلى
سایر فرق شیعه
صوفیه
رواج تصوف
تدوین آداب
تصوف علمى
شیوه‌ی وجد و حال
سلسله‌ها و مشایخ بزرگ
تصوف و شیعه اثنى عشرى
تصوف ایرانى در انیران
بحثى در شیوه صوفیان
خانقاه‌ها
دسته‌هاى صوفیان
تربیت صوفیان
شیخ
سالک
ریاضت و مجاهدت
سماع
فصل چهارم: وضع علوم در قرن هفتم و هشتم هجرى
ملاحظه کلى
مراکز تعلیم
مراکز علم و ادب علوم شرعى
قرائت و تفسیر قرآن
علم حدیث
علم فقه
کلام علوم عقلى
وضع عمومى علوم
مؤلفان موضوعات علوم
منطق
حکمت
ریاضیات و موسیقى
پزشکى و داروشناسى
جغرافیا علوم ادبى
علم لغت
صرف ونحو
علوم بلاغت و شعر و انشاء
تألیفات فارسى در انشاء و علوم بلاغت و شعر
فصل پنجم: زبان و ادبیات فارسى در دو قرن هفتم و هشتم هجرى
سرآغاز بهره نخست: وضع عمومى زبان و ادب فارسى
عهد ناسازگار
عوامل مثبته
وضع عمومى زبان فارسى
نفوذ ترکى مغولى
رواج زبان پارسى بهره دوم: شعر فارسى در قرن هفتم و هشتم
ادامه سنت قدیم و ضعف تدریجى آن
شعر مدحى و قصاید
غزل
منظومه‌هاى حماسى
داستان‌سرایى
منظومه‌هاى عرفانى
تربیت و اخلاق
شعر انتقادى
ساقى‌نامه‌ها
اشعار دینى
اشعار مصنوع
ماده تاریخ
بدبینى بهره سوم: شاعران پارسى‌گوى در دو قرن هفتم و هشتم
مقدمه
رکن دعویدار
سعید هروى
سراجى سگزى
شهاب مهمره
نظام اصفهانى
اثیر اومانى
فرید احول
نجیب جرفادقانى
افضل‌الدین کاشانى
کیکاوس رازى
جلال‌الدین محمد بلخى
قانعى
زرتشت بهرام
سید ذوالفقار
مجد همگر
امامى
بدر جاجرمى
عراقى
سعدى
سیف فرغانى
ناصر بجه‌یى
عِمادِ لُر
پادشاه خاتون
ناصر سیواسى
پوربهاى جامى
ربیعى
سراج قمرى