معرفی و دانلود کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری

معرفی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری

در کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم، مرحوم ذبیح‌الله صفا وضعیت تاریخی، اجتماعی، دینی، علمی و ادبی سرزمین ایران را از زمان مرگ امیر مسعود غزنوی تا آغاز حمله‌ی سپاهیان مغول تشریح می‌کند. او در این جلد شاعران و نویسندگان این دوره را با ذکری از آثارشان به خوانندگان می‌شناساند.

درباره‌ی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم

در هنگام تألیف کتابی مرتبط با تاریخ ادبیات ایران، دو اشکال عمده به وجود می‌آید. اول اینکه تا مدتی طولانی متفکران و دانشمندان ایرانی به زبانی جز زبان فارسی آثار خود را تألیف می‌کردند؛ زیرا می‌خواستند طیف وسیع‌تری از افراد با کتاب‌های آنان آشنا باشند. در حقیقت پس از سلطه‌ی اسلام در سرزمین ایران، زبان عربی به زبان علم و ادب بدل شد و تا مدت‌ها، اثری رسمی به زبان پارسی پدید نمی‌آمد. چنین پدیده‌ای که مرحوم عبدالحسین زرین‌کوب به آن «دو قرن سکوت» می‌گوید، تاریخ‌ادبیات‌نگاران را دچار مشکل می‌کند. آیا آثاری که در این دوره به زبان عربی پدید آمده‌اند، جزئی از تاریخ ادبیات ایران هستند یا نه؟ از نظر مؤلف کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد دوم، هر اثری که از نویسنده یا شاعری ایرانی به وجود آمده باشد، چه به زبان فارسی و چه به زبان عربی، حاصل تفکر و اندیشه‌ی ایرانیان است و منظومه‌ی فکری مردم این سرزمین کهن را نشان می‌دهد. در نتیجه مرحوم ذبیح‌الله صفا (Zabihollah Safa)، چنین آثاری را نیز در کتاب خود معرفی می‌کند و درباره‌ی آن‌ها توضیح می‌دهد.

اما اشکال دوم در این است که زمانی قلمرو زبان پارسی به ایران امروزی محدود نمی‌شد و در افغانستان، فرارود، آسیای صغیر، آذربایجان و شبه‌قاره‌ی هند آثاری به این زبان تولید می‌شد. پس از اینکه چند تن از استادان بر عنوان کتاب تاریخ ادبیات در ایران ایراداتی وارد کردند، ذبیح‌الله صفا نام کتاب را به تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی تغییر داد. انتشارات فردوس نیز تاکنون کتاب را با همین عنوان منتشر کرده است.

در این جلد مرحوم صفا به رسم مألوف، در ابتدا شمه‌ای از وضعیت تاریخی و اجتماعی ایران در میان سال‌های 431 تا 628 هجری قمری می‌گوید؛ یعنی از شروع دومین دوره‌ی حکومت غزنوی پس از مرگ امیر مسعود تا زمان حمله‌ی مغول و سقوط سلسله‌ی خوارزمشاهیان. سپس به وضعیت دینی و علمی در آن دوران می‌پردازد و در آخرین فصل، به سراغ وضعیت ادبی ایران از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری قمری می‌رود. ذبیح‌الله صفا در این قسمت از کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد دوم، شاعران و نویسندگانی که نامشان در تذکره‌ها آمده است، معرفی می‌کند و بخشی از آثار آنان را می‌آورد. وی گوشه‌چشمی به شاعران ایرانی دارد که به زبان عربی شعر می‌گفته‌اند.

نکوداشت‌های کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم

• کتاب تاریخ ادبیات در ایران شایسته‌ترین، مهم‌ترین و پایدارترین تألیف مرحوم صفاست. کتابی که آوازه‌ی جهانی گرفته و صفا بر سر تدوین آن شیره‌ی جان را مصروف کرده است. اگر او چنین کتابی را عرضه نکرده بود، دانشجویان و دانش‌پژوهان از مراجعه به کتاب‌های اته، براون و ریپکا ناگزیر بودند. (مرحوم ایرج افشار، نسخه‌شناس و ادب‌پژوه)
• تاریخ‌ادبیات استاد صفا که عنوانش را هوشیارانه، تاریخ ادبیات در ایران نهاده بود، هنوز در نوع خود بهترین اثر درباره‌ی تاریخ ادبیات به حساب می‌آید و در نوع خود، جایگزینی در پژوهش‌های فارسی ندارد. (نصرالله‌ امامی، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز)
• مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تاریخ‌ادبیات ایران، اثر ذبیح‌الله صفا موسوم به کتاب تاریخ ادبیات در ایران است که یک دوره‌ی تاریخ علم و ادب فرهنگ ایران نیز محسوب می‌شود. (سید محمدصادق سجادی، عضو شورای علمی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)
• در دوران تحصیلم هیچ استادی را درستکارتر، امین‌تر و بهتر از مرحوم ذبیح‌الله صفا ندیدم. او یکی از مشاهیر ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین است و کتاب تاریخ ادبیات در ایران او، همانند ندارد. (سید محمد ترابی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی)
• بی‌اغراق، تاکنون درباره‌ی تاریخ‌ادبیات ایران چه به زبان‌های خارجی و چه به زبان فارسی کتابی به این جامعیت و دقت تألیف نشده است. (مرحوم احمد مهدوی دامغانی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه تهران)

کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم برای چه کسانی مناسب است؟

کتاب تاریخ ادبیات ایران از مرحوم ذبیح‌الله صفا، یکی از مهم‌ترین منابع کنکورهای کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی است. مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان، استادان و پژوهشگران این رشته هستند.

در بخشی از کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری می‌خوانیم

هر طالب علم را در مدرسه‌اى که به درس اشتغال داشت حجره و غرفه‌اى خاص بود و مشاهره‌اى معین داشت. فرش و مایحتاج حجره را نیز تا آن جا که از حد اعتدال نگذرد، در بسیارى از مدارس به محصلان مى‌دادند و در برخى از مدارس مانند مدرسه‌ی مستنصریه چنان که گذشت انبارى براى حفظ این گونه اشیاء وجود داشت تا اگر یکى از حجرات را به چیزهاى لازم احتیاج افتد از آن جاى داده شود. از این مراتب گذشته در بعضى از مدارس حتى غذاى روزانه طلاب هم به آنان داده مى‌شد و در برخى از مدارس مانند نظامیه و مستنصریه دار الشفا براى طالبان علم ترتیب مى‌یافت. مهم‌ترین امرى که در مدارس بدان باز مى‌خوریم وجود کتابخانه است که خازنان و خادمان خاص داشت. مدرس هنگام تدریس بر کرسى مى‌نشست و ردایى سیاه شبیه به طیلسان و موسوم به «طرحه» مى‌پوشید و عمامه بر سر مى‌نهاد و با سکینه و وقار شروع به تدریس مى‌کرد و دو مُعید در طرفین او مى‌ایستادند و سخنانى را که املاء مى‌کرد تکرار مى‌نمودند و این از آن جهت بود که شاگردان بسیار بودند و گفتار مدرس به همه نمى‌رسید. مستمعین نیز معمولاً پاى کرسى قرار مى‌گرفتند و به سخنان مدرس و دو مُعید گوش مى‌دادند. مواد تدریس در این مدارس عبارت بود از فقه و حدیث و تفسیر و علوم ادبى و علم حساب و طب. هر یک از مدارس معمولاً به یکى از مذاهب مهم اختصاص داشت.

چنان که گفتیم در مدارس این عهد جز علوم ادبى و دینى و مقدماتى از علم حساب که در فقه مورد حاجت بود تدریس نمى‌کردند و احیانا ممکن بود در بعضى مدارس تدریس طب نیز امکان پذیرد.

فهرست مطالب کتاب

3: وضع سیاسى و اجتماعى و دینى و علمى و ادبى ایران از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجرى
فصل اول: وضع سیاسى ایران از غلبه سلجوقیان بر خراسان (431) تا انقراض دولت خوارزمشاهى (628)
دوره دوم حکومت غزنوى
ایلک‌خانیان
سلجوقیان
ملک مؤید آى‌اَبَه و فرزندان او
انقسام ممالک سلجوقى
سلاجقه کرمان (قاوردیان)
طغانشاه بن الب‌ارسلان
سلاجقه آسیاى صغیر
سلاجقه شام
سلاجقه عراق
اتابکان
اتابکان آذربایجان
اتابکان سلغرى
اتابکان لرستان
خوارزمشاهان
سلسله‌هاى ایرانى
جانشینان علاءالدوله کاکویه
اتابکان یزد
ملوک شبانکاره
شروانشاهان
رَوّادیان
احمدیلیان
شدّادیان
ملوک طبرستان
ملوک نیمروز
غوریان
ممالیک غوریه
آل‌برهان
آل‌خجند
آل‌صاعد اصفهان
آل‌عمران
خاندان نظام‌الملک
مهلّبیان
خاندان منیعى
خاندان صاعد هروى
خاندان رضى‌الدین ورامینى
خاندان نقباى رى و قم
خاندان سادات بیهق
فصل دوم: وضع اجتماعى ایران از آغاز تسلط سلاجقه تا حمله مغول
غلبه عنصر ترک
غلامان ترک
قبایل ترک
پیشرفت در اراضى ایرانى
نتایج تسلط غلامان و قبایل ترک
نسب‌سازى ترکان
دوره ظلم و اعتساف
ناپایدارى احوال
از میان رفتن نظامات و رسوم
پریشانى امور و تبدیل رسوم و آداب
نقطه‌هاى امید
فساد اخلاق
اثر اوضاع زمان در شعر
عصبیت‌هاى نژادى
عصبیت‌هاى محلى
فصل سوم: عقاید و مذاهب
کلیات
سیاست دینى
مذاهب اهل سنت
تعصبات و مشاجرات مذهبى
تسلط علماى دینى
اختلافات مذهبى و شعر
فرقه زیدیه
فرقه اسمعیلیه
شیعه امامیه اثنى عشریه
خلافت بغداد
غزوات
صوفیه
فصل چهارم: وضع علوم از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم
مراکز تعلیم
مدارس نظامیه
مدارس مشهور دیگر
خانقاه‌ها
کتابخانه‌ها
1 - علوم شرعى
علم القرائت
علم تفسیر
علم حدیث
علم فقه
علم کلام
2 - علوم عقلى
انحطاط علوم در تمدن اسلامى
مخالفت با علوم عقلى
مخالفان ابن سینا
شعر و فلسفه
حکماى مشهور
علوم ریاضى
طب
3 - علوم ادبى
علم لغت
صرف و نحو
علوم بلاغى
فصل پنجم: وضع ادبى ایران از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجرى
1 - وضع عمومى زبان و ادب فارسى
رواج و توسعه ادب پارسى
زبان فارسى
2 - شعر پارسى و شاعران پارسى‌گوى از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجرى
سبک شعر
وضع عمومى شعرا
موضوعات شعر
مدح
هجو و هزل
وعظ و حکمت
اشعارعاشقانه و غنایى
داستان‌هاى حماسى
اختصاصات شعر فارسى
1- فخرالدین گرگانى
2- بابا طاهر عریان
3- لامعی
4- بوحنیفه‌ی اسکافی
5- اسدی
6- قطران
7- برهانی
8- ازرقی
9- جوهری
10- ناصرخسرو
11- بلفرج رونی
12- عطاء بن یعقوب
13- مسعود سعد
14- مختاری
15- معزی
16- خیام
17- عمعق
18- رشیدی
19- سنایی
20- سید حسن غزنوی
21- کافی همدانی
22- بلمعالی رازی
23- خالد
24- محمد بن ناصر علوی
25- روحانی
26- شاه بورجا
27- یمینی
28- سوزنی
29- سیفی
30- رشید وطواط
31- شطرنجی
32- رفیع مروزی
33- روحی
34- صابر
35- جبلی
36- انوری
37- کمالی
38- سمایی
39- فتوحی
40- ابوالحسن طلحه
41- تاج‌الدین باخرزی
42- سعید طائی
43- قوامی رازی
44- اثیر اخسیکتی
45- عبدالرافع هروی
46- فرقدی
47- مجیر
48- بیغوملک
49- جمال‌الدین اصفهانی
50- شرف‌الدین شفروه
51- عمادی
52- ظهیر فاریابی
53- شرف‌الدین حسام
54- مؤید نسفی
55- شهاب مؤید
56- فلکی شروانی
57- خاقانی
58- سیف اسفرنگی
59- نظامی گنجه‌ای
60- شمس خاله
61- ضیاء خجندی
62- عمر بن مسعود
63- شمس طبسی
64- ابوعلی مروزی
65- رفیع لبنانی
66- رضی‌الدین نیشابوری
67- شمس‌الدین شصت‌کُله
68- سیف‌الدین باخرزی
69- عطار
70- کمال‌الدین اسمعیل
3- نثر پارسى و نویسندگان بزرگ از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجرى
رواج نثر
سبک نثر پارسی
آثار مشهور نثر پارسى و نویسندگان آنها
ترجمه‌ی رساله‌ی قشیری
تاریخ بیهقی
کشف‌المحجوب
آثار ناصرخسرو
قابوس‌نامه
تفسیر سورآبادی
لغت فرس
تاج‌التراجم
آثار نظام‌الملک
آثار شهمردان بن ابی‌الخیر
رسائل خواجه عبدالله انصاری
طبقات صوفیه
تاریخ برامکه
آثار خیام نیشابوری
ترجمان‌البلاغه
بیان‌الادیان
آثار غزّالی
فارس‌نامه
کفایۀ
اسکندرنامه
کشف‌الاسرار
آثار احمد غزالی
مجمل‌التواریخ و القصص
آثار عین‌القضاۀ
آثار سید اسمعیل جرجان
اعتقاد اهل سنت و جماعت
کلیله و دمنه‌ی بهرامشاهی
کفایۀ‌التعلیم و جهان دانش
مجلس شهرستانی
آثار رشید وطواط
مقامات حمیدی
چهارمقاله
روض‌الجنان
گیهان‌شناخت
آثار ابوحاتم اسفزاری
عتبۀ‌الکتبۀ
قراضه‌ی طبیعیات
التوسل الی الترسل
تاریخ بخارا
حالت و سخنان شیخ ابوسعید ابوالخیر
اسرارالتوحید
بعض فضائح‌الروافض
کتاب النقض
سمک عیار
ترجمه‌ی فتوح ابن اعثم
آثار ابوالحسن بیهقی
آثار پارسی سهروردی
آثار حبیش
آثار ظهیری
روضۀ‌العقول
مرزبان‌نامه
راحۀ‌الصدور
ترجمه‌ی تاریخ یمینی
رسائل نجم‌الدین کبری
آثار نجم‌الدین بغدادی
آثار امام فخر
تاریخ طبرستان
المعارف
تذکرۀ‌الاولیا
آثار افضل‌الدین
آثار عوفی
المعجم
تبصرۀ‌العوام
خاتمه
4- تازى‌گویان ایران
از میانه قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم
الباخرزی
خطیب تبریزی
طغرایی
انوشروان بن خالد
الابیوردی
فهرست عام
1- فهرست اعلام تاریخى
2- فهرست اسامى کتب و رسالات و مقالات
3- فهرست اسامى قبایل و فرق و اقوام
4- فهرست اماکن و اعلام جغرافیایى