معرفی و دانلود کتاب گلستان ارم: تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگ‌های ایران و روس

معرفی کتاب گلستان ارم: تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگ‌های ایران و روس

کتاب گلستان ارم شرح وقایع منطقه‌ی شرق قفقاز، داغستان و شیروان از آغاز تا زمان امضای معاهده‌ی صلح گلستان است. عباسقلی آقا باکیخانوف این اثر را به زبان فارسی نوشت و در آن با رویکردی عینیت‌گرا، علمی و بی‌طرفانه تاریخ این منطقه را روایت کرد. چاپی که اکنون پیش روی شماست، حاصل تصحیح فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی و به‌ویژه عبدالکریم علی‌زاده است.

درباره‌ی کتاب گلستان ارم

در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار دو عهدنامه‌ی گلستان و ترکمانچای میان ایران و روسیه امضا شد که به جنگ‌های میان این دو کشور پایان داد؛ اما طبق این دو معاهده سرزمین‌هایی که قرن‌ها قلمرویی از ایران بودند، به روسیه واگذار شدند. خواندن شرح جنگ این دو کشور و چگونگی به امضا رسیدن این دو معاهده، از زبان یک شاهد عینی بسیار شنیدنی است. عباسقلی آقا باکیخانوف (Abbasgulu agha Bakikhano) در یکی از روستاهای نزدیک باکو متولد شد و زبان ترکی و فارسی را از همان دوران کودکی و نوجوانی فراگرفت. او در 27 سالگی (سال 1235 هجری قمری یا 1820 میلادی) در ارتش روسیه خدمت کرد و در نیروهای قفقاز، به کار مترجمی زبان‌های شرقی مشغول شد. دوران خدمت او با تعیین مرزهای ایران و روسیه پس از معاهده‌ی گلستان، جنگ روسیه با ایران و عثمانی و اهالی کوهستان‌های قفقاز و همچنین دوران مذاکره‌ی مرتبط با صلح ترکمانچای مصادف بود. او پس از چندی از خدمت نظامی بیرون آمد و به کار پژوهشی و نویسندگی روی آورد. کتاب گلستان ارم (Gulistan-i Iram) حاصل دوره‌ای از پژوهش‌های اوست.

اما چرا عباسقلی آقا باکیخانوف اثر خود را «گلستان ارم» نام نهاد؟ بعضی بر این باورند که این اثر با ذکر وقایع عهدنامه‌ی گلستان به پایان می‌رسد و از این رو به همین نام معروف است. اما در مقدمه و پیشگفتار کتاب می‌خوانیم که منظور از گلستان ارم، همان منطقه‌ و روستایی است که معاهده‌ی گلستان در آن امضا شد. باکیخانوف به زبان‌های روسی، ترکی آذربایجانی، عربی و احتمالاً‌ گرجی آشنا بود و بیش از همه، به زبان فارسی علاقه داشت. وی این زبان را برای نگارش کتاب گلستان ارم انتخاب کرد؛ زیرا زبان نوشتاری مردم در آن دوره، فارسی بوده است و کتاب‌های تاریخی به این زبان به نگارش درمی‌آمدند. کتابی که باکیخانوف تألیف کرد، از نخستین آثار تاریخ‌نگاری منطقه‌ی قفقاز پس از جدا شدن از ایران به حساب می‌آید.

کتاب گلستان ارم در سال 1257 هجری قمری به رشته‌ی تحریر درآمد و سال 1259، یکی از مأموران عالی‌رتبه‌ی روس وظیفه‌ی ترجمه‌ی این اثر از فارسی به روسی را به محققی لهستانی واگذارد کرد. یک سال بعد، این ترجمه نزد نیکولای اول، امپراتور روسیه، برده شد و وی پس از تقدیر از عباسقلی آقا باکیخانوف، از اعضای آکادمی علوم روسیه درخواست کرد که این اثر را برای انتشار بررسی کنند. نهایتاً اعضای آکادمی به این نتیجه رسیدند که کتاب گلستان ارم تاریخ قفقاز را به‌خوبی به مخاطب می‌شناساند؛ اما مقایسه‌ی آن با پژوهش‌های تاریخی اروپایی، نقاط ضفف اثر را آشکار می‌سازد. درنتیجه از انتشار کتاب سر باز زدند. باکیخانوف مجبور شد بخش‌هایی از کتابش را در روزنامه‌های روسیه چاپ کند و موفق به انتشار کامل اثر خود نشد. پس از مرگ نویسنده، در دوره‌ی شوروی ترجمه‌ی روسی و ترکی آذربایجانی آن چاپ شد و اصل فارسی کتاب سال 1349 هجری شمسی و در باکو به انتشار رسید. پژوهشگران آکادمی علوم جمهوری آذربایجان که یکی از آن‌ها عبدالکریم علی‌زاده نام داشت، بر اساس پنج نسخه‌ی خطی واقع در فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی، این اثر را تصحیح کردند.

باکیخانوف کتاب گلستان ارم را به عادت دیگر کتاب‌های تاریخی، با تحمیدیه آغاز می‌کند و از انگیزه‌ی تألیف اثر می‌گوید. او مقدمه را به جغرافیا، زبان و مذهب منطقه‌ی قفقاز اختصاص داده و در فصل اول تاریخ این منطقه را از ابتدا تا ورود اسلام تبیین کرده است. در دیگر فصل‌های کتاب به ترتیب به این موضوعات پرداخته شده: تاریخ منطقه از اسلام تا حمله‌ی مغول،‌ تاریخ ولایت شیروان از مغول تا صفویه، تاریخ این ولایت در دوره‌ی صفویه و افشاریه و سرانجام تاریخ قفقاز از مرگ نادرشاه افشار تا امضای عهدنامه‌ی گلستان. گفتنی است که باکیخانوف از منابع تاریخی و جغرافیایی به زبان‌های فارسی، عربی، روسی و گرجی بهره برده و گوشه‌چشمی به منابع ادبی نیز داشته است. از آن جایی که رجال و مشاهیر بسیاری در قفقاز، شیروان و داغستان بالیده‌اند،‌ عباسقلی آقا باکیخانوف خاتمه‌ی کتاب را به این اشخاص اختصاص داده است. بیشتر مباحث این فصل به ذکر زندگی و اشعار خاقانی شروانی اختصاص دارد.

انتشارات ققنوس کتاب گلستان ارم را منتشر کرده است.

نکوداشت‌های کتاب گلستان ارم

• کتاب گلستان ارم برای شناسایی قفقاز به دنیای غرب اثر ارزشمندی است و اگر آکادمی علوم روسیه حاضر به چاپ آن نیست، شایسته است این کتاب در آلمان چاپ شود. (کوخ، مورخ و محقق آلمانی معاصر باکیخانوف)
• عباسقی آقا باکیخانوف در تدوین کتاب گلستان ارم از اصول نوین دانش تاریخ بهره برده است. (مجله‌ی مطالعات تاریخ اسلام)

کتاب گلستان ارم برای چه کسانی مناسب است؟

اگر درباره‌ی تاریخ منطقه‌ی آذربایجان و تاریخ معاصر ایران کنجکاو هستید، کتاب گلستان ارم را بخوانید.

در بخشی از کتاب گلستان ارم: تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگ‌های ایران و روس می‌خوانیم

به اتفاق جمهور مورخین اولین مسکن نوع انسان از قرار معلوم دیار بابل بوده است و طوفان نوح نیز از آن‌جا ظهور نموده. محمد بن جریر طبرى در تاریخ خود گوید که مغانبه طوفان عام قایل نیستند و بعضى از مورخین اسلام نیز آن را در بابل و عراق و شام تا یمنمى‌دانند. احمد بن حمدالله در تاریخ گزیده گوید که طوفان به قول بعضى همین درجزیره‌العرب بوده است. اهالى خطا و بعضى از اتراک نیز به طوفان عام منکرند و در نسخه‌اى از طبقات که نسب‌نامه سلاطین عثمانى است نسل ایشان به خانان ترک و از آن‌جا بى‌واسطه نوح به آدم مى‌رود. به هر صورت به سبب طوفان یا به علت حادثه نامعلوم دیگرو یا بعد از تناسل بسیار در طلب وسعت معیشت جمعیتى که در اطراف جنوبى بود روى به تفرقه آورده در اقطار عالم سکنى‌پذیر گشتند چنان که نواحى شرقیه و شمالیه به نسل یافث و حدود حرارت از افریقا و هند به اولاد حام و دیار عرب و ایران و روم به سلسله سام منسوب گشت. به قول روضه‌الصفا که در آخر مائه تاسعه هجرى تألیف شده است تا چهارده درجه عرض جنوبى جزایر معموره در محیط هست که سکان آن‌ها نیز از نسل سامند و این هر سه که پسران نوح مى‌باشند نزد بعضى رؤساى قبایل محسوب مى‌شوند که اگر چنانچه تنها بودندى این همه راه دور نپیمودندى و بعضى یافث را اولین پادشاه اتراک معاصرکیومرث اولین پادشاه ایران یا همه نسل سام مى‌دانند و به قول صاحبان گزیده و خلاصه‌الاخبار یافث را هشت پسر و از قرار نوشته مصنف روضه‌الصفا یازده پسر بوده است.