معرفی و دانلود کتاب نمایش‌های ایرانی: تعزیه - جلد 2

معرفی کتاب نمایش‌های ایرانی: تعزیه - جلد 2

کتاب نمایش‌های ایرانی: تعزیه - جلد 2 نوشته‌ی صادق عاشور پور، بازنمایی مصیبت و شهادت امام حسین (ع) و یاران ایشان و برگرفته از نمایش‌های ایرانی پیش از اسلام چون سوگ سیاوش، یادگار زریران و... است.

بعد از گذشت چندین سال از ممنوعیت اجرای تعزیه در زمان رضا شاه و بعد از تبعید وی و روی کار آمدن محمدرضا شاه، بخش اعظم سخت‌گیری‌های پدرش از میان رفت. آنچنان که این امر باعث شد علاقه‌مندان به هنر ملی ایرانی در پی رونق دوبارۀ این هنر مقدس برآیند؛ اگر بخواهیم صادقانه قضاوت کنیم، یکی از افرادی که به دنبال این کار بود، پرویز صیاد نام داشت. او این هنر را از پدر خویش فراگرفته بود و از طرفی نمایش به سبک غربی را هم می‌شناخت؛ بنابراین در پاییز سال 1344 در «مجموعۀ ایرانی» خود مجلس عبدالله عفیف را روی صحنه آورد، و در شهریورماه سال 1346 تعزیۀ حُر را در جشن هنر شیراز به نمایش درآورد، و در شهریور 1349 تعزیۀ مسلم ابن عقیل را نیز اجرا کرد.

صیاد در این باره چنین می‌گوید: «بعد از فترت شصت و چهار ساله‌ای که با برچیدن بساط شبیه‌خوانی از تکیۀ دولت، در اجرای رسمی و علنی «تعزیه» پیش آمد، در سال 1344 موفق به تحصیل اجازه‌ای شدم برای اجرای شبیه‌نامۀ «عبدالله عفیف» در صحنۀ تالار 25 شهریور، آن هم به طور ناآشکار، در خلال برنامه‌ای با عنوان مجموعه ایرانی». این مقدمه‌ای شد برای چند اجرای پراکندۀ دیگر روی صحنه، ضبط نمونه‌هایی برای تلویزیون و مجوزی جهت اجرای مجلس «شهادت حُر» در اولین جشن هنر شیراز در سال 1346 با عنوان نمایش کهن ایرانی. به هر حال، این حرکت پرویز صیاد، اسباب خیری شد که هنرمندان نمایش آن روزگار به صرافت افتاده، یادی هم از هنر ملی خود بکنند.

در آن سال‌ها تا دهۀ پنجاه که تاب ملی‌گرایی شاهنشاهی‌ گسترش یافته بود، تعزیه حربه‌ای شده بود برای به اصطلاح ملی‌گرایان در برابر غرب‌باوران. اما چون حکومت پهلوی در باطن با این هنر ملی و مقدس مخالف بود، تئاتری‌های ما اپیک را در مقابل آن رایج کردند؛ اما سرانجام تئاتر ما نه بهره‌ای از اپیک برد و نه توانست تعزیه را گسترش دهد. چرا که به افراد کم‌بضاعت چنان قبولاندند که تئاتر اپیک همان تعزیه، و تعزیه همان تئاتر اپیک است. با این قیاس نابه‌جا میان هنرمندان ایرانی با فرهنگ خودی فاصله ایجاد کرده و آن‌ها را متمایل به فرهنگ غرب ساختند. چراکه رژیم به صورت ظاهر خود را ایرانی و دوست‌دار فرهنگ ایرانی معرفی می‌کرد؛ و در باطن تیشه به ریشۀ فرهنگ ایرانی و اسلامی می‌زد.

اما این اقدام نمایشگران آن روزگار ما، اسباب آن شد تا علاقه و عشق پنهان مردم به هنر ملی و مذهبی آشکار شود و روز به روز فزونی گیرد. رژیم به خیال خود از این علاقه استفاده کرد و در سال 1355 ش 1976 م مجمع (سمپوزیوم) بین‌المللی تعزیه را به مدیریت آقای فرخ غفاری تشکیل داد، و عده‌ای از کارگردانان، تهیه کنندگان، منتقدان، کارشناسان، مردم‌شناسان، موسیقی‌دانان، تاریخ‌نگاران، جامعه‌شناسان و نویسندگان تاریخ هنر را، از چندین کشور، از 28 مرداد (روز کودتای امریکایی محمدرضا شاه) تا 2 شهریور، برای تبادل نظریات و اطلاعات مربوط به تعزیه گرد هم آورد. در آن‌جا کنفرانسی تشکیل شد که ریاست آن را به آقای پتر چلکووسکی (آمریکایی روسی‌تبار) سپردند. در پایان کنفرانس، شرکت‌کنندگان به این نتیجه رسیدند که وجود نمادی که به ماندگاری هنرهای اجرایی بومی ایران توجه داشته باشد، ضروری است.

به اقتضای این ضرورت، مرکز نمایشی هنرهای سنتی و آئینی به وجود آمد. اما این مرکز با اهداف پیشین خود، در مدت عمر کمتر از دو سال، قادر به انجام کاری نشد؛ چرا که دو سال بعد یعنی سال 1357 انقلاب اسلامی شکوهمند مردم ایران به پیروزی رسید، و مرکز نمایش‌های آئینی سنتی، تولدی دوباره پیدا کرد. در نتیجه، نمایش‌های آئینی سنتی جایگاه راستین خود را بازیافت و تعزیه به علت ماهیت ویژه‌اش، مصیبت واقعۀ کربلا، توجه دولت و ملت را جلب کرد؛ که زحمات عزیزان در این راه حداقل برای اصحاب نمایش پوشیده نیست.

محتوای این نمایش ایرانی آن چنان‌که گفته شد، داستان واقعۀ جانگداز سال 61 هجری قمری در صحرای کربلا است. دربارۀ‌ این نمایش پیتر بروک (Peter Brook)، نوآور معروف و معاصر انگلیسی در تئاتر دنیا، که در اوایل دهۀ 1970 شاهد اجرای تعزیه بوده است، چنین می‌گوید: «در یک دهکدۀ دورافتاده‌ در ایران، شاهد یکی از قوی‌ترین آثار تئاتری بودم که در عمرم دیده‌ام. یک گروه چهارصد نفری روستایی که تمام مردم ده را تشکیل می‌دادند، زیر درخت نشسته بودند و حال‌شان از قهقهه و خنده به گریه و مویه می‌رفت؛ در حالی که همه آخر داستان را می‌دانستند و می‌دیدند که حسین در خطر مرگ است، و اول دشمن گول می‌خورد، حماقت می‌کند، و بعد شهید می‌شود، و با شهادت حسین فرم تئاتری تبدیل به واقعیت می‌شود.»

در بخشی از کتاب نمایش‌های ایرانی: تعزیه - جلد 2 می‌خوانیم:

تعزیه شاید تنها نمایشی در جهان است که در آن تماشاگر و بازیگر جدا از نقش اجتماعی (تماشاگر) و نقش هنری (بازیگر)، به عنوان دو شخصیت حقیقی در محدودۀ نمایش، نقش مکملی در اجرای نمایش (تعزیه) دارند؛ و می‌توان به جرئت گفت این نقش چنان به هم وابسته و پیوسته است که بی‌حضور یکی از آن‌ها اجرای نمایش ممکن نخواهد شد. در واقع، در وقت اجرای نمایش تعزیه، بازیگر و تماشاگر چنان در هم تنیده و با یکدیگر شریک و سهیم می‌گردند، که اگر ناظری بی‌طرف شاهد اجرا گردد، چنین خواهد پنداشت که در تعزیه تماشاگری وجود ندارد و آن‌هایی که حضور دارند همگی بازیگر هستند. و این بدان سبب است که تماشاگر و بازیگر به عنصری واحد بدل می‌شوند تا به آنچه از اجرای تعزیه مورد نظر است، به طور مشترک دست یابند. و از سویی دیگر هر دو به باور این حقیقت تأکید ورزند که آنچه در مجلس اجرا می‌گردد چیزی جز اصول هستی خود تماشاگر نیست، و در واقع تماشاگر شاهد زندگانی خویش است.

البته چنین است که در تعزیه، تماشاگر تبدیل به بازیگر و بازیگر بدل به تماشاگر می‌شود؛ یعنی هر یک شاهدی و گواهی بر زندگی یکدیگر می‌گردند. و همین موضوع است که چنان تأثیری عمیق بر تماشاگر تعزیه می‌گذارد تا در بسیاری از اجراها به حد جذبه و بی‌خودی می‌رسد.

فهرست مطالب کتاب

پیش‌گفتار
پارۀ یکم
تعزیه چیست؟
تعزیه یا شبیه؟
منشأ و پیدایش تعزیه
پارۀ دوم
نگاهی به چند متن مکتوب جامانده از پیش از اسلام
کانی آوِ (چشمۀ آب) تعزیۀ کردی
سوگ سیاوش
باور به دوگانگی
اناهیت موکل آب
ایاتگار زریران (یادگار زریران)
نمادها و نشانه‌ها در متن کانی آوِ
پارۀ سوم
پیدایش تکیه و اجرای تعزیه در آن
سکو و پیدایش آن در تعزیه
پیدایش لباس و معنی رنگ‌های آن در تعزیه
پارۀ چهارم
علمای شیعه و دسته‌گردانی و تعزیه
فتواهای مراجع عظام در موضوع عزاداری (تعزیه)
حسین (ع) در مذهب و تاریخ
مقایسۀ سوگ‌نامۀ سیاوش و شهادت‌نامۀ حسین (ع)
پارۀ پنجم
سبب حضور نداشتن زن در تعزیه
تعزیه، نمایش یا تئاتر
آیا تعزیه همان تئاتر اپیک است؟
پارۀ ششم
ایجاد حافظۀ هیجانی در تماشاگر تعزیه
بازیگر تماشاگر، تماشاگر بازیگر
کدام از کدام؟
فاصله گذاری در تعزیه
پارۀ هفتم
بحر طویل حارث
تعزیۀ سیار (تعزیۀ دوره)
گوشه در تعزیه
مبدع گوشه در تعزیه
بحر مطوّل (طویل) در تعزیه
بحر طویل، شمر و حضرت عباس (ع)
پارۀ هشتم
شبیه مضحک
علی افراشته (روزنامه‌نگار) خسرو پیله‌ور (شاعر)
چند متن شبیه مضحک
1. شبیه دیوان بلخ
2. شبیه در بخشداری
3. شبیه در کوره‌پزخانه
4. شبیه قبله عالم
پارۀ نهم
تعزیۀ زنانه
مونس‌الدوله (ندیمۀ دربار)
پارۀ دهم
یادداشت‌هایی از ایرانیان دربارۀ تعزیه
حاج مهدی‌قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه)
حاج سیاح
استاد روح‌الله خالقی (موسیقی‌دان)
سید زین‌العابدین قراب کاشی و رضا قلی تجریشی...
جعفر شهری (پژوهشگر در فرهنگ عامه)
استاد شهید مرتضی مطهری (روحانی)
یحیی آرین پور (پژوهشگر)
ملک الشعرای بهار (نویسنده، پژوهشگر، شاعر)
مرتضی راوندی (مورخ و محقق)
محمدعلی جمال‌زاده (نویسنده)
عبدالله مستوفی (سیاست‌مدار)
میرزا محمدتقی تعزیه‌گردان
تعزیۀ تکیه دولت
تکیه‌های اعیان و رجال
پارۀ یازدهم
مصراع در تعزیه
گریز در تعزیه
نویسندگان تعزیه‌نامه‌ها
سبب ماندگاری تعزیه
خواندن نسخ تعزیه
پارۀ دوازدهم
چند متن تعزیه (شبیه)
1. تعزیۀ جوانمرد قصاب
2. تعزیۀ ورود اسیران به شهر کوفه
3. تعزیه‌ی، به چاه انداختن یوسف توسط برادران
4. تعزیه‌ی، حضرت ابوالفضل عباس (علیه السلام)
پارۀ سیزدهم
نمادها و نشانه‌ها در تعزیه (شبیه)
نمادها و نشانه‌های رمزی و غیر ظاهری در تعزیه
علل گزینش ده روز اول محرم برای نبرد
رمزی دیگر در پس این گزینش
اسب در تعزیه (شبیه)
کبوتران نشسته بر گردۀ ذوالجناح خونین
خون
آب
نخل
کفن
رودخانه
سکو در تعزیه
نقاب
پر
طبل
شیپور، کرنا
سنج
صندلی
اُشتر (شتر)
چتر
شیر
زنگ شتران
ایلچی فرنگی
پارۀ چهاردهم
تعزیه از نگاه سیاحان فرهنگی
پتر بروک
کنت دو گوبینو
الکساندر. ب. خودزکو
دیالافواً
انریکو چرولی
دکتر جیمز موریه
پیترو دلا واله
ژان باپتیست تاورنیه
جیمز موریه
اوژن فلاندن
یاکوب ادوارد پولاک