معرفی و دانلود کتاب معرفت‌شناسی باور دینی از دیدگاه مرتضی مطهری و آلوین پلانتینگا

معرفی کتاب معرفت‌شناسی باور دینی از دیدگاه مرتضی مطهری و آلوین پلانتینگا

در کتاب معرفت‌شناسی باور دینی از دیدگاه مرتضی مطهری و آلوین پلنتینگا نوشته علاءالدین ملک اف اصطلاحات عقل و ایمان، رابطهٔ عقل و ایمان، اقسام عقلی مراتب ایمان، و کارکردهای آن دو، از زوایای مختلف تبیین شده و به بحث‌های معرفت‌شناسی باورهای دینی و فلسفهٔ دین پرداخته شده است.

دیدگاه مرتضی مطهری در باب عقلی، ایمان و رابطهٔ این دو و نیز مقایسهٔ دیدگاه ایشان با عقل‌گرایی حداکثری، ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی انتقادی مورد بحث و بررسی قرار گرقته است. همچنین نظر آلوین پلنتینگا در مورد بحث‌هایی چون مبناگروی، مبناگروی سنتی و نقد آن، قرینه‌گرایی، نقد قرینه‌گرایی از منظر پلنتینگا و معرفت‌شناسی اصلاح شده در قالب معقولیت، توجیه و تضمین تبیین و تحلیل شده است. در نهایت دیدگاه‌ها مقایسه، و همسانی‌ها و ناهمسانی‌های آن‌ها استخراج شده است.

جان آدمی سرشته به ایمان است و تا بوده، در هوای ایمان دم زده و اساسا همین نیز بهانه بودنش بوده است. برای همین است که به گواه تاریخ، هرگاه دین آسمانی در دسترس آدمی نبوده، در سایه دین ساختگی و موهوم پناه‌ گرفته تا جان عطشناک خود را به نسیمی هر چند خیالی سپرده و التهاب ایمان‌ خواهی‌اش را فرونشاند. از طرف دیگر او موجودی است عاقل و سلب عقل از او، نفی اوست. ازاین‌رو، عقل را در تعریف ماهیت انسان آورده‌اند و آن را وجه ممیزه او از سایر حیوانات دانسته‌اند. پس بی‌وجه نخواهد بود اگر در کنار عقل، ایمان‌ورزی را نیز در حد ماهیت انسان بیاوریم: «انسان عاقل ایمان‌ورز است.» یعنی انسان آمیزه‌ای از عقل و ایمان است.

یکی از جنبه‌های مهم فردی و اجتماعی انسان، جنبه عقلی و ایمانی است. اما اینکه ایمان در چه مقطعی از تاریخ آدمی بروز کرده است، اختلاف فراوان دیده می‌شود. باستان‌شناسان و دیرینه‌شناسان، براساس کتاب‌های کهن مذهبی و بر پایه آثار باستانی به‌ دست‌ آمده، اقوال گوناگونی با توجه به یافته‌ها و برداشت‌های خود ارائه داده‌اند. کسانی هم قائل‌اند که انسان در دوران ابتدایی خود هیچ‌گونه پیشرفتی نداشته است؛ یعنی عاری از دین و ایمان بوده و این احساس وابستگی به جهان بالا، بعدها بر اثر تکامل فکری برایش حاصل گردیده است.

اما از دیدگاه ادیان آسمانی، هیچ قومی بدون پیامبر نبوده است و از همان آغاز، یک هدایت‌کننده، هدایت آدمی را به عهده داشته است. ایمان، همزاد انسان است و بشر از آغاز آفرینش خود، نیاز به ایمان را همواره در خویشتن می‌یافت و با عطش فطری در پی آن می‌رفت تا با رسیدن به زلال آن، این عطش را برطرف و خود را سیراب کند؛ از این‌ رو، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان، با اینکه در قرون گذشته از انسان به موجود «مستوی‌القامه» و «ابزارساز» و «سیاست‌ورز» تعبیر می‌کردند، اما امروزه از او به‌عنوان موجودی «ایمان‌ورز» سخن می‌گویند.

سخن از عقل و ایمان و طرح مسئله تعارض و عدم تعارض میان این دو نشان‌دهنده این واقعیت است که یک بُعد وجودی آدمی «خردورزی» و بُعد دیگر او «ایمان‌ورزی» است. آدمی همواره خواسته است برای باورهایش توجیه و دلیل بیاورد و یا به مدد ایمان، عقل را راه تازه بنماید و بر او نکته ناشنیده بخواند. اما بروز خارجی این عمل و دوگانگی مظاهر این دو بعد وجودی، به‌گونه‌ای بوده که تاریخ اندیشه به طرح «مسئله تعارض یا عدم تعارض» آن‌ها انجامیده است. دامنه نوسان آرا و داوری‌ها در این زمینه، طرحی دل‌انگیز از تکاپوی اندیشه را به نمایش می‌گذارد؛ به‌طوری‌که در این طرح کلی، از وحدت و یکسانی آن‌ها و نیز از تعارض و تقابل اساسی آن‌ها سخن گفته شده است. به عبارت دیگر، شاهد نفی یکی و اثبات دیگری و نیز در برخی موارد شاهد تعلیق و در پرانتز نهادن اصل مسئله هستیم. این امر حتی در مواردی افراطی، به طرح تقابل انسان و خدا انجامیده است؛ تا آنجا که برخی اندیشمندان برای رفع توهم در تقابل فهم انسان و آنچه خداوند آورده (ایمان)، گفته‌اند:

اگر تعارض مشاهده می‌شود، در واقع تعارض انسان و خدا نیست، بلکه تعارض نظریه عده‌ای از انسان‌ها با نظریه عده‌ای دیگر از آنان است؛ یعنی تعارض فهمی از متون با نظریه علمی و فلسفی.

در هر صورت وقتی نسبت عقل و ایمان را می‌سنجیم، مرادمان بررسی توجیه و یا عدم توجیه عقلانی باورهای دینی است و می‌خواهیم بدانیم که آیا تعالیم و آموزه‌های دینی با دستاوردها و اصول عقلانی سازگاری دارند یا خیر؟ البته لازم است هنگام سنجش نسبت و رابطه یک دین با عقل، نکات زیر را لحاظ نمود:

در بخشی از کتاب معرفت‌شناسی باور دینی از دیدگاه مرتضی مطهری و آلوین پلنتینگا (Epistemology of religious belief from the viewpoint of mortaza motahhary & Alvin Plantinga) می‌خوانیم:

دانش‌های بشری براساس وابستگی به یکدیگر به درجات گوناگونی تقسیم می‌شوند؛ به‌طوری‌که برخی از آن‌ها پایه و اساس سایر دانش‌های بشری هستند؛ یعنی اعتبار و ارزش دیگر دانش‌ها، به آن دانش باز می‌گردد؛ از این‌ رو آن را «دانش درجه یک» می‌نامند. برای نمونه، پایه همه علوم تجربی «اصل علیت» است و این اصل در فلسفه مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ پس فلسفه نسبت به علوم تجربی، دانش درجه یک به شمار می‌رود. همچنین منطق، که ابزار تفکر بشر و علم روش درست اندیشیدن است، در مرتبه مقدم بر فلسفه و هر علمی قرار دارد و نسبت به همه علوم، درجه یک محسوب می‌شود.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
مسئله عقل و ایمان در گذر تاریخ
چرا مطهری و پلنتینگا
بخش اول: کلیات
1. معرفت‌شناسی
1. معرفت‌شناسی دینی
2. رابطه معرفت‌شناسی با فلسفه دین
3. نقش معرفت‌شناسی در فلسفه دین
الف) در مبانی فلسفه دین
ب) در مسائل فلسفه دین
2. مفهوم‌شناسی
1. تعریف لغوی و اصطلاحی عقل
2. اقسام عقل
3. تعریف لغوی و اصطلاحی ایمان
4. انواع ایمان
3. سیر تاریخی و رویکردهای عقل و ایمان در اسلام و غرب
1. مسئله عقل و ایمان در اسلام
الف) عقل و ایمان از دیدگاه متکلمان
یکم) رویکرد شیعه
دوم) رویکرد اهل حدیث
سوم) رویکرد معتزله
چهارم) رویکرد اشاعره
ب) عقل و ایمان از دید فیلسوفان
2. مسئله عقل و ایمان در غرب
4. رهیافتی بر دیدگاه‌های رابطه عقل و ایمان در غرب
1. رویکرد عقل‌گرایی حداکثری
نقد و بررسی عقل‌گرایی حداکثری
2. رویکرد ایمان‌گرایی
ارزیابی دیدگاه ایمان‌گرایی
3. رویکرد عقل‌گرایی انتقادی
بررسی و ارزیابی عقل‌گرایی انتقادی
4. رویکرد عقل‌گرایی اعتدالی
نتیجه‌گیری
بخش دوم: ایمان و عقل در نگاه شهید مطهری
1. استاد مطهری و عقل و ایمان
نگاهی گذرا به زندگی استاد مطهری
اندیشه‌ها و جایگاه علمی استاد مطهری
الف) ساحت عقلی
ب) ساحت ایمانی
استاد مطهری و فلسفه
موضع معرفت‌شناختی استاد مطهری در کلام جدید
2. حقیقت و ماهیت عقل از دیدگاه استاد مرتضی مطهری
عوامل انکار دین از جانب عقلا در بیان استاد
الف) کج فهمی معارف دین
ب) نقش محیط زندگی در افکار دین
ج) حکم عقل و حکم عاطفه
د) علم و ایمان
تصدیق دین از جانب عقل
الف) عقل و اصول دین
ب) عقل و احکام فرعی
ج) عقل و اخلاق
عقل‌گرایی استاد مرتضی مطهری
الف) لغزشگاه‌ها و محدودیت‌های عقل
دوم) رویکرد عقل به دین
سوم) محدودیت‌های عقل
چهارم) مضرات عقل
ب) تبیین چگونگی منبع بودن عقل
3. حقیقت و ماهیت ایمان از دیدگاه استاد مطهری
1. معنای ایمان
الف) نظریه اشاعره
ب) نظریه معتزله
ج) نظریه مرجئه
د) نظریه متکلمان شیعه
ه‌ ‌) نظریه فیلسوفان
و) نظریه عارفان
ز) نظریه استاد مطهری
2. ابعاد ایمان از دیدگاه شهید مطهری
3. جایگاه ایمان در منظر استاد مطهری
الف) ایدئولوژی و ایمان
ب) متعلق ایمان
ج) مراتب ایمان
4. رابطه ایمان و عمل
5. کارکردهای ایمان
4. رابطه عقل و ایمان از دیدگاه استاد مطهری
1. فطرت، نقطه اشتراک مطهری و پلنتینگا
الف) فطرت شناخت
ب) فطرت گرایش
روش استاد در اثبات فطریات
2. کارکرد معرفتی نظریه فطرت از دیدگاه استاد مطهری
بخش سوم: ایمان و عقل در نگاه پلنتینگا
1. دیدگاه آلوین پلنتینگا نسبت به عقل و ایمان
1. دیباچه
2. نگاهی گذرا به زندگی آلوین پلنتینگا
3. سیر تاریخی معرفت‌شناسی اصلاح‌شده
معرفت‌شناسی صورت طبیعی‌یافته
4. ویژگی‌های مبناگروی سنتی
نقد مبناگروی سنتی
5. قرینه‌گرایی
اشکال پلنتینگا به قرینه گرایی
6. درون‌گرایی و برون‌گرایی
2. معرفت‌شناسی اصلاح‌شده
1. مبناگروی پلنتینگا
2. معرفت از دیدگاه پلنتینگا
3. معرفت‌شناسی اصلاح شده در قالب معقولیت، توجیه و تضمین
الف) معرفت‌شناسی اصلاح شده در قالب معقولیت
ب) معرفت‌شناسی اصلاح شده در قالب توجیه
ج) معرفت‌شناسی اصلاح‌شده در قالب ضمانت
4. پایه‌بودن باور به وجود خدا
3. ایمان‌گرایی
1. انواع ایمان‌گرایی
2. ماهیت ایمان از دیدگاه پلنتینگا
4. جمع‌بندی دیدگاه آلوین پلنتینگا
نقد و بررسی
بخش چهارم: همسانی‌ها و ناهمسانی‌های دیدگاه استاد مطهری و آلوین پلنتینگا
1. تفاوت‌های اسلام و مسیحیت در مسئله عقل و ایمان
1. اشتباهات کلیسا از دیدگاه استاد مطهری
2. مقایسه مبناگروی پلنتینگا با مبناگروی مسلمانان
3. مبانی معرفت‌شناختی باورهای دینی در مبناگروی فیلسوفان مسلمان
4. جمع‌بندی دیدگاه پلنتینگا
5. ارزیابی دیدگاه پلنتینگا
1. بحث فطرت به مثابه نقطه اشتراک دو دیدگاه
2. کاربردهای مختلف واژه فطرت
3. معانی متعدد اطلاق فطری بودن خدا
4. فطری بودن علم به وجود خدا
الف) فطری بودن علم حضوری به خدا
ب) فطری بودن علم حصولی به خدا
یکم) علم وجدانی به وجود خدا
دوم) آیا قضیه «خدا وجود دارد» از اولیات است؟
سوم) آیا قضیه خدا وجود دارد از فطریات است؟
3. نظریه فطرت در اندیشه استاد مطهری
1. مقایسه نظریه فطرت بین دیدگاه استاد مطهری و پلنتینگا
2. مبانی استاد مطهری در رابطه با فطرت
3. مقایسه دیدگاه‌های موجود با دیدگاه استاد مطهری
الف) مقایسه دیدگاه استاد مطهری با دیدگاه عقل‌گرایی حداکثری
ب) مقایسه دیدگاه استاد مطهری با دیدگاه ایمان‌گرایی
ج) مقایسه دیدگاه استاد مطهری با دیدگاه عقل‌گرایی انتقادی
4. وجوه اشتراک و افتراق دو اندیشمند
1. وجوه اشتراک
2. وجوه افتراق
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کتابنامه
الف) کتاب‌ها و مجلات فارسی
مجلات
ب) کتاب‌های عربی
ج) کتاب‌های انگلیسی
د) سایت‌ها