معرفی و دانلود کتاب فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه‌ - قاجاریه

معرفی کتاب فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه‌ - قاجاریه

وجیه کوثرانی پژوهشگر خوش‌سابقه‌ی تاریخ، در کتاب فقیه و سلطان از رابطه‌ی تاریخی و پرقدمت میان جهان دین و سیاست می‌گوید. او قصد دارد تا در این کتاب به دنبال پیوندهای قوی میان فقها و سلاطین تاریخی بگردد و زوایا و ابعاد تازه‌ای از اثرات متقابل دین و سیاست را برای ما آشکار سازد. تمرکز نویسنده در این مجموعه تحقیقات بر مقطع تاریخی سلطنت عثمانیان و همچنین حکومت‌های صفویه و قاجار خواهد بود.

درباره‌‌ی کتاب فقیه و سلطان

بسیاری از ما تا حدودی از تاریخ به هم پیوندخورده‌ی دین و مذهب با جهان سیاست و حکمرانی باخبر هستیم. اما چطور است این‌بار ذره‌بین پژوهشی خود را برداریم و این سوژه‌ی جذاب را در ابعاد جزئی و دقیق‌تری بررسی کنیم؟ این همان کاری است که محقق دنیای تاریخ وجیه کوثرانی در اثر خواندنی خود یعنی کتاب فقیه و سلطان انجام داده است. او در این جستار ناب قصد دارد به سراغ زوایا و نقاط مشترک میان مردان دین و سیاست در عصر سلاطین عثمانی و در دو حکومت صفویه و قاجار برود و کارکردهای دوجانبه‌ی مذهب و عالم حکمرانی را رمزگشایی کند.

اما چرا مطالعه در باب تاریخ دین و سیاست تا به این اندازه اهمیت دارد؟ نویسنده‌ی کتاب فقیه و سلطان، از گستره‌ای جغرافیایی و تاریخی صحبت می‌کند که در آن جمعی از اقوام و نژادها به همراه آئین و فرهنگ‌های مختلف به هم پیوند خورده‌اند؛ قلمرو خاورمیانه از دیرباز محل الصاق جوامع گوناگون بوده و جنگ و نزاع و صلح و برادری‌های بسیاری به خود دیده است. اما در بین تمام این رفت‌وآمدها در بافت تاریخی خاورمیانه، دین و مذهب اسلام، تأثیر و جایگاه خود را در طول صدها سال گذشته حفظ کرده و از میان متغیرهای گوناگون، پایدار و مقتدر باقی‌مانده است. همین موضوع کارکرد و قدرت بی‌بدیل دین در سیاست را بر همه روشن‌تر می‌کند و البته بررسی این هم‌ریشگی را برای نویسنده‌ی کتاب فقیه و سلطان جذاب‌تر می‌سازد.

نویسنده‌ی کتاب فقیه و سلطان، تاریخچه‌ی دین در بستر سیاست را وارسی می‌کند و به دنبال آن پرسش مهم‌تری را مطرح می‌سازد: بحث نفوذ و تأثیر فقها و دین‌مداران در دربار پادشاهان و سلاطین را تا کجا می‌توان دنبال کرد؟ و کارکرد مذهب در امور حکومتی را در چه مواردی می‌توان دسته‌بندی نمود؟ وجیه کوثرانی، در ادامه‌ی این تحقیقات از رویکردهای مخالفی که حضور دین در عرصه‌ی سیاست را ممنوع می‌کنند نیز سخن می‌گوید و به مقایسه نگرش میان معتقدان سکولاریسم و عقیده‌مندان حضور دین در سیاست می‌پردازد.

نویسنده‌ی کتاب فقیه و سلطان، ادامه‌ی سیر پژوهشی خود را بر تاریخ حکومت عثمانی متمرکز می‌کند؛ از ارتباط عمیق میان مردان دین و سردمداران سیاست می‌گوید و اسناد و مدارک مرتبط با این موضوع را به‌عنوان‌مثال ذکر می‌کند. وجیه کوثرانی، در بخش بعدی کتاب، به بررسی جایگاه مذهب تشیع در بستر حکومت صفویه می‌پردازد و فصل‌های پایانی کتاب خود را به بررسی مرتبه و مقام علمای دین در دوران قاجار اختصاص می‌دهد. نگارنده‌ی اثر همچنین در نگاهی گذرا به سراغ حکومت‌های پیش از صفویه و ازجمله حکومت آل بویه و سلجوقیان می‌رود و آرا، شأن و منزلت فقهای بزرگ این دوره‌ها را نیز مرور می‌کند.

وجیه کوثرانی از کارشناسان و محققان برجسته‌ی تاریخ از کشور لبنان است. او تحصیلات خود را در دانشگاه سوربن به پایان رسانده و بیش از هرچیز بابت پژوهش‌های سیاسی در بستر حکومت‌های اسلامی شناخته می‌شود. کتاب فقیه و سلطان حاصل تلاش‌های پژوهشی این تاریخ‌شناس برجسته در سال 1989 است. نگرش انتقادی وجیه کوثرانی بر فراز و نشیب‌های سیاسی و رویکرد و نظرگاه خاص او در این کتاب، نظر کارشناسان و مخاطبان زیادی در جهان اسلام را به خود جلب کرده و چندین تجدید چاپ برای این اثر در پی داشته است. نسخه‌ی فارسی کتاب فقیه و سلطان را نیز بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه به دست مخاطبان می‌رساند و ترجمه‌ی آن را مترجم خوب کشور، یاسین عبدی برعهده داشته است.

کتاب فقیه و سلطان برای چه کسانی مناسب است؟

علاقه‌مندان به مطالعات تاریخ سیاسی، به‌ویژه تاریخ اسلام از خواندن این پژوهش پرمغز، لذت فراوانی می‌برند. همچنین دوستداران مباحث میان‌رشته‌ای در حوزه‌ی علوم سیاسی و دین از دیگر مخاطبان این اثر خواهند بود.

در بخشی از کتاب فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه‌ - قاجاریه می‌خوانیم

پایان دولت‌های عثمانی و صفویه‌ قاجاریه در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم همزمان با پیدایی جریان‌های ملی‌گرایانه و تشکیل دولت‌ ملت‌های جدید در جهان عربی و اسلامی شد و همین امر سبب شد تا مشکلات اقلیمی در بسیاری از مناطق اسلامی و حتی در بیشتر برهه‌های تاریخی پس از آن نیز رنگ‌وبوی قومی و ملی به خود بگیرد چون نزاع‌های بین‌المللی تأثیرات بسزایی در برافروختن این نزاع‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها در رقابت‌های سیاسی موجود میان دولت‌های بزرگ و گروه‌های مختلف فرهنگی و دولت‌ ملت‌های جدید داشت. همه این‌ها باعث می‌شد تاریخ به سلاحی برای جنگ و نزاع‌ در حال ظهور تبدیل شود. گهگاه نزاع و رقابت صفوی‌ عثمانی به جنگ شیعه‌ سنی و گهگاه نیز از آن با عنوان نزاع قومی فارس و عرب یا فارس و ترک تعبیر می‌شد.

بنابر آنچه آمد، اهمیت موضوع تاریخی که ما [در این نوشتار] درانداخته‌ایم، دانسته می‌شود. بر پایه این روش اهمیت بازخوانی تاریخی رابطه میان دین و سیاست، دولت و دعوت [امر دینی] و فقیه و سلطان نمودار می‌شود. گستره این رابطه ابعاد نزدیک یا متضاد طرفین را دربرمی‌گیرد و مراد از آن نیز صورت‌های استفاده از دین به‌مثابه وضعیتی فقهی است که فقیهِ سلطان آن را عنوان می‌کند یا صورت‌های مخالفت سلطان با دین است که در چنین حالتی دین به‌مثابه انقلابی سیاسی پیش‌ روی سلطان مطرح می‌گردد یا به‌مثابه عقب‌نشینی از سلطان یا کناره‌گیری از اوست.

از این رابطه در کتاب‌های تاریخ و سیاست و جامعه‌شناسی به صیغه‌های متعددی تعبیر شده است. گاه تعابیر عصبیت برای آن به‌کار گرفته شده، همچنان‌که ابن‌خلدون چنین کرده است و گاه نیز احکام سلطانی و سیاست‌ شرعی برای آن به‌کار گرفته شده، همچنان‌که ماوردی و ابن‌تیمیه چنین کرده‌اند و گاه نیز تعابیر حاکمیت الاهی، خلافت، ولایت فقیه یا نایب امام برای آن به‌کار گرفته شده است. رابطه هر یک از این مفاهیم با همدیگر بر مسئله دشوار دولت‌ ملت مدرن و چگونگی تصمیم‌گیری سیاسی نیز تأثیرگذار بوده است، همچنان‌که در متون اسلامی متأخر از روزگار جنبش مشروطه‌خواهی در ترکیه و ایران و همچنین پایان خلافت و پیدایی احزاب اسلامی جدید و انقلاب اسلامی در ایران دیده می‌شود.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه نویسنده بر ترجمه فارسی
یادداشت مترجم
دیباچه چاپ چهارم
از «فقیه ملازم سلطان» تا «فقیه حکمران» در میانه ولایت و خلافت
دیباچه چاپ سوم
اندر باب رابطهٔ دین و سیاست و توجه جوامع اسلامی به سکولاریزاسیون
دیباچهٔ چاپ اول و دوم
در باب مسئله رابطه فقیه و سلطان
فصل یکم: گذری تاریخی به دوران پیشاعثمانی و صفویه
درآمد
یکم: آل‌بویه و فقیهان امامیه
دوم: رویکرد فقیهان سُنی؛ ماوردی
سوم: سلجوقیان و نظام‌الملک و غزالی
چهارم: پساسلجوقیه؛ حِلّی و ابن‌تیمیه
فصل دوم: برآمدن عثمانی و صفویه و نزاع آن‌ها
یکم: گذر تاریخی
دوم: ماهیت نزاع صفوی‌ عثمانی
فصل سوم: نهادهای دینی و هیئت ‌ حاکمه سلطانی در دولت عثمانی
درآمد: زمینه ‌سازی برای نهاد
یکم: مدیریت محلی‌ دینی عثمانی و جایگاه فقیه مستقل
دوم: اصلاحگرایی اسلامی و سال‌های پایانی امپراتوری عثمانی
فصل چهارم: نهاد دینی و علما در دوره‌های صفویه و قاجاریه
یکم: ایران، اسلام و تشیع
دوم: پروژه سلطانی و مذهب‌گرایی واحد یا دولت و ایدئولوژی
سوم: تشیع و نمونه‌هایی از فقیهان دولت صفویه
چهارم: مرجع تقلید و نمونه‌هایی از فقیهان مستقل
پنجم: رویکرد اخباری‌گری و حر عاملی
ششم: دولت قاجاریه و علما