معرفی و دانلود کتاب ملی سازی ایران: فرهنگ، قدرت و دولت (1250-1320 ه. ش)

معرفی کتاب ملی سازی ایران: فرهنگ، قدرت و دولت (1250-1320 ه. ش)

افشین مرعشی در کتاب ملی سازی ایران، جریان هفتادساله‌ای از احیای «هویت ایرانی» را در کشور ما، که با بهره‌گیری از دعاوی ملی‌گرایانه‌ی مدرن پیش برده شد، موضوع جستار خویش قرار داده است. روندی که از روزگار ناصری آغاز گردید و اوج خود را در عهد پهلوی شاهد بود؛ و به سلسله‌ای از دگرگونی‌ها انجامید که تعریف تازه‌ای از مفهوم دولت و ملت، و رابطه‌ی دوطرفه میان این دو قطب را سبب‌ساز شد.

درباره‌ی کتاب ملی سازی ایران

کتاب ملی سازی ایران (Nationalizing Iran) از یک بازگشت می‌گوید؛ از اعاده‌ی اندیشه‌هایی کهن در روزگار کنونی بشر. افشین مرعشی (Afshin Marashi) در این اثر از روند بازگردانده شدن احساس برخورداری از چیزی به نام «هویت ملی» در دو سده‌ی واپسین ایران می‌گوید. گرچه تلقی از «هویت ایرانی» نزد ایرانیان هرگز چیزی نبود که طی صدها و هزاران سال به کلی زایل گردد، اما کمرنگ گشتنش از پی وقایع و احوالاتی پرشمار، همواره درخور بررسی و پردازش خواهد ماند.

با رشد و فراگیری دو دین اسلام و مسیحیت، به ترتیب در غرب آسیا و اروپا، تلقی تازه‌ای در اذهان افراد، و نیز جامعه، از سوژگی خود پدید آمد. پیش‌تر، شهروندان این سرزمین‌ها برای سالیان و سده‌های دور و دراز، خود را به‌عنوان «شهروندی» در یک بافتار قومی یا ملی مشخص می‌شناختند. این مردمان در شرق و غرب، خواه ایرانی، خواه عرب و ترک، و خواه یونانی و ایتالیایی، تنها یک تلقی از فردیت خویش داشتند و آن، عضویت در یک ساختار قومی معین بود؛ در آن روزگار حتی ادیان نیز تابع غیرقابل انکار ملیت‌ها بوده و فرع بر این مفهوم اصلی (یعنی ملیت) تعریف می‌شدند؛ چه، برای سال‌های طولانی، ایرانی بودن را با زرتشتی بودن، یونانی بودن را با هلنی بودن، و نیز عرب بودن را موازی با آیین‌مند بودن به ادیان کهن اعراب به‌شمار می‌آوردند.

وضعیت یادشده تا پایان دوران باستان متاخر و نیز آغاز سده‌های میانه ادامه‌دار بود. اما از جایی به بعد، استحاله‌ی عظیمی در ساختار اجتماعی غرب آسیا و اروپا پدید آمد. ظهور و فراگیری مسیحیت در قرون وسطی، و در پی آن اسلام، بسان رخدادی دگرگون‌کننده، بنیاد مفاهیم ملی و میهنی را ویران ساخته و در کمتر از چند قرن، بخش عمده‌ای از جهان را به وضعیت «امت‌گرا» درون ساخت. دیری نپایید که تلقی هر دو نهاد اصلی جامعه، مردم و حکومت، از هویت خویش، از یک تقلی ملی، به دینی تغییر پیدا کرده بود.

گذر از ملت ایران به امت اسلام

کشور و ملت ما ایران نیز از استحاله‌ی فراگیر یادشده مستثنی نبود. تا پیش از این دگرگونی، برای قرن‌ها حاکمان و فرمانروایان این سرزمین، خود را «شاهنشاه ایران» خطاب می‌کردند. مقامی اساسا ایرانی و ریشه‌دار در باورهای ملی‌گرایانه از نوع باستانی. اما پس از قرون وسطی و پیامدهایی که از آن سخن به‌میان آمد، عناوینی چون «خلیفه» و «سلطان»، جایگزین گشت؛ تغییر عنوانی که از تغییراتی اساسی در اعماق و لایه‌های زیرین فکر این سرزمین خبر می‌داد. دگرگونی‌هایی خواه در دستگاه حکومتی، که دیگر خود را نه یک سازمان پادشاهی، که سیستمی سلطنتی می‌انگارد؛ و خواه در مردم، که هر یک اکنون دیگر خویش را نه به‌مثابه‌ی شهروندی از شهروندان ایران، که به‌منزله‌ی برادران و خواهران دینی در جهان اسلام برمی‌شمارد. اما با شروع مدرنیته، که زیر سوال بردن جایگاه دین در زندگی بشر، از محوری‌ترین مضامین آن بود، روندی نزولی و روبه افول برای این روزگار امت‌گرایانه، با مرکزیت دین، آغاز گردید. این دوران زمانی، همان مقطعی است که دکتر افشین مرعشی در کتاب ملی سازی ایران، بررسی و پژوهش خود را بر تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران آغاز کرده است. روزگاری که موج بازگشت به گفتمان‌های ملی، و پشت سر گذاشتن تعاریف دینی و امی از جامعه، به ایران هم رسیده بود.

از عهد ناصری تا جشن‌های دوهزاروپانصدساله

نویسنده‌ی کتاب ملی سازی ایران، نقطه‌ی آغاز پژوهش خود را در روزگار سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار قرار داده است. به باور افشین مرعشی، حضور نخبگان سیاسی در دربار، که شاه را به روی آوردن به مضامین مدرن تشویق کرده و نیز سفرهای اروپایی وی، در شروع اقدامی همه‌جانبه برای بازتعریف مفاهیمی چون مردم، جامعه، حکومت، و نیز روابط و نسب میان این‌ها تاثیر بسیار داشت. این روند با قدرت گرفتن رضاشاه پهلوی، که از همان آغاز امر، حکومت خویش را گره‌خورده به مضامین ایرانی تعریف کرده بود، جان تازه‌ای یافت و به تحولات عظیمی در شیوه‌ی تلقی حکومت از خود و نیز رابطه‌ی دولت-مردم منجر گردید. این کتاب روند احیا و بازیابی شناخت ملی ایرانیان از خود، به‌مثابه‌ی اخلاف و نوادگان همان ایرانیان روزگاران گذشته را متوجه کاوش خود قرار داده است؛ روندی که در پی آن، با جبران خلاء ایجادشده در طی چندصدسال، پیوندی میان ایران باستان و ایران معاصر برقرار شد. میزان کامیابی متولیان امر در این راه را از زبان افشین مرعشی در این کتاب، و پابه‌پای او پیگیری خواهیم کرد.

کتاب ملی سازی ایران اثری است نوشته‌ی افشین مرعشی و ترجمه‌ی شهربانو صارمی که توسط انتشارات ققنوس به چاپ رسیده است.

نکوداشت‌های کتاب ملی سازی ایران

• پژوهش افشین مرعشی ایفاگر نقش بسزایی است در تاریخ ایران در اواخر قاجار و اوایل پهلوی؛ که هم برای دانشجویان و هم محققان سودمند و خواندنی است. و به ما یادآور می‌شود که هنوز چیزهای بسیاری است که باید [از تاریخ] بدانیم. (نشریه‌ی American Historical Review)
• کتاب ملی سازی ایران برای طیف گسترده‌‌ای از مخاطبان خواندنی و جذاب است. به‌ویژه نگرگاه بکر و بدیع آن در این است که وقایعی را که عمدتاً گسست‌هایی در تاریخ ایران مدرن شمرده می‌شوند، همچون انقلاب مشروطه، [حکومت] رضاشاه، [نخست‌وزیری] مصدق و انقلاب اسلامی را چون پیوستاری به‌هم‌مرتبط و در پی هم، مورد تاکید و یادآوری قرار می‌دهد. (سیبل بوزدوغان، نویسندهٔ کتاب Modernism and Nation―Building: Turkish Architectural Culture in the Early Republic)

کتاب ملی سازی ایران برای شما مناسب است اگر

• به تاریخ معاصر ایران علاقه دارید.
• پژوهشگر و علاقه‌مند به جامعه‌شناسی هستید.
• در پی آشنایی با سیر تلقی از هویت ملی در ایران هستید.

در بخشی از کتاب ملی سازی ایران: فرهنگ، قدرت و دولت (1250-1320 ه. ش) می‌خوانیم

گنجاندن ایده‌هاى عصر روشنگرى سده هجدهمى در مکتوبات از اظهارات او درباره اسلام کاملاً روشن است. او مکتوبات را به صورت مجموعه‌اى از سه نامه رد و بدل‌شده میان یک شاهزاده هندى خیالى به نام کمال‌الدوله و یک شاهزاده ایرانى خیالى به نام جلال‌الدوله تدوین کرد. نامه دوم تقریبا به صورت کامل به نقدى گسترده از نهادهاى حقوقى و اعمال فرهنگى اسلامى اختصاص دارد. لحن اظهارات و ماهیت نقدهاى آن به‌وضوح از اَشکال اندیشه روشنگرى اتخاذ شده است. انتقال مقولات و واژگان روشنگرى در استفاده آخوندزاده از اصطلاحاتى نظیر این‌ها به‌وضوح روشن است: پروقره [progress، پیشرفت]، سیویلیزاسیون [civilization، تمدن]، فناتیسم [fanaticism، خرافه‌پرستى]، شارلاتان [charlatan]، دیسپوت [despot، مستبد]، و رولوسیون [revolution، انقلاب].(76) او در زرادخانه فکرى خود از این مقوله‌ها براى به چالش کشیدن اوضاع اجتماعى، فرهنگى و سیاسى موجود در ایران اسلامى و ارائه ساختارى بدیل از گذشته کهن، گذشته‌اى که نجات یافته بود، و فرهنگى ملى، که به‌تازگى داشت رواج پیدا مى‌کرد، استفاده کرد.

ملاحظات انتقادىِ دیگرِ آخوندزاده و ربط دادن ویژگى فرهنگى و قومى اعراب به آنچه او به عنوان اعمال نامطلوب و ضدمدرن در اسلام به باد انتقاد مى‌گرفت نشان‌دهنده تلفیق افکار دوران روشنگرى و پساروشنگرى در تعبیر وى از آگاهى سیاسى‌ تاریخى ایرانى بود. از اندیشه دوران روشنگرى برداشتى انتزاعى از تمدن و ترقى حاصل شد، در حالى که ظاهرا او از اندیشه پساروشنگرى درکى نژادى از مدرنیته را به عاریت گرفت، که مطابق آن به خصایصى که آن‌ها را «عربى‌ اسلامى» مى‌دانست برچسب ضدمدرن زده مى‌شد. او فقدان پیشرفت و تمدن را، که معتقد بود در گذشته در جامعه ایران وجود داشت، نتیجه ارتباط طولانى‌مدت با فرهنگ عربى‌ اسلامى مى‌دانست. منطق این استدلال با بیشترِ افکار دوره پساروشنگرى در اروپا، به‌ویژه جریان‌هاى مهم شرق‌شناسى و ملى‌گرایى رمانتیک، سازگار است. شرق‌شناسان و انسان‌شناسان روس و فرانسوى از جمله کسانى بودند که آخوندزاده با آن‌ها مکاتبه داشت، او نسخه‌اى از دستنویس مکتوبات را پس از تلاش‌هاى ناموفقش براى انتشار براى آن‌ها فرستاد.

فهرست مطالب کتاب

یادداشت نویسنده بر ترجمه فارسى
سپاسگزارى
درآمد
1. به صحنه آوردن ملت
2. ملى‌سازى ایران پیشااسلام
3. دولت معلم‌مآب
4. ملت و حافظه
سخن آخر
منابع
نمایه