معرفی و دانلود کتاب حیدرنامه: گزیده‌ای از حماسه‌های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر

معرفی کتاب حیدرنامه: گزیده‌ای از حماسه‌های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر

کتاب حیدرنامه: گزیده‌ای از حماسه‌های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر نوشته سید علی کاشفی خوانساری، منتخبی از سیزده منظومۀ حماسی دربارۀ زندگی امام علی (ع) است، که سعی شده مراحل مختلف زندگی حضرت را از تولد تا شهادت ایشان پوشش دهند و ترتیب شعرها هم بر همین اساس است.

مهر مولای متقیان با دل و جان هر ایرانی آمیخته است. گویی حکمت الهی و سری مکنون در میان باشد که فرزندان این آب و خاک، جدا از نوع تربیت و خاستگاه اجتماعی و نظام خانوادگی، از بدو تولد، دل در گرو مهر مولای مهرورزان دارند و گویی حب شیر خدا، با شیر مادر به جان‌شان اندرون شود و با جان نیز به‌ در نشود و فردای یوم‌الحساب بر همان حب، سر از تیرۀ خاک بر خواهند داشت.

جست‌وجوی دلیل آن که مردم این سرزمین، از هر قبیله و تیره و قوم، پس از فتح کشور پهناور ساسانیان و استیلای اعراب و پذیرش آئین محمدی، دل به مهر بزرگی سپردند که او را چندان هم ندیده بودند و چه شد که از همان قرون اولیۀ تاریخ اسلامی، «خراسان»، «طبرستان»، «دیلمان»، «ری»، «فارس» و «آذربایجان» مأمن علویان و پناهگاه سادات و خاستگاه علی دوستان شد، بحثی عمیق و زمانی دراز می‌طلبد؛ اما اینجا سخن از اشعاری است که مردم این سرزمین با مهر و ایمان خویش و بر اساس باورها و آموزه‌های خود دربارۀ مولایشان سروده‌اند؛ آن هم نه همۀ سروده‌ها و چکامه‌ها. اگر از صدها و هزارها مدیحه و سیره‌نامه، غزل و رباعی و قصیده و اشعار عرفانی و تفاسیر و غدیرنامه‌ها و سلوک‌نامه‌ها و... بگذریم، گونۀ ادبی مهمی برجای می‌ماند که ریشه‌ای سترگ و دیرپا در ادب و فرهنگ ایرانی دارد و آن، حماسه‌های دینی است. گونه‌ای ادبی که عمیق‌ترین پیوندها را با فرهنگ و باورهای نیاکان‌مان داشته و پذیرا و محمل عشق و علاقۀ ایشان به مولای‌شان در قالب منظومه‌های حماسی علوی بوده است. منظومه‌هایی که می‌خواهیم و می‌توانیم آنان را «حیدرنامه» بنامیم.

حماسه، گونه‌ای ادبی است که بر پایۀ مبارزۀ نیکان و بدان و شرح دلاوری‌ها و سلحشوری‌های نیک‌مردان بنا شده است.

حماسه‌ها از کهن‌ترین گونه‌های ادبی در تاریخ ادبیات جهان هستند و حتی می‌شود گفت قدیمی‌ترین آثار ادبی بر جای مانده در جهان در قالب حماسه می‌گنجند. شگفت آن که این حماسه‌های قدیمی، عمدتاً ریشه و رنگ و بوی دینی دارند. حماسه‌هایی مثل «یادگار زریران» در «ایران»، «ایلیاد» و «اودیسۀ» هومر در «یونان» و «رامایانا» و «مهاباراتا» در «هند».

تاریخ ادبیات فارسی لبریز از حماسه‌های مکتوب و شفاهی است. گویی ایرانیان، دنیا، مناسبات و مردمان آن را حماسی می‌دیده‌اند. حماسه‌های مذهبی زیادی پیرامون باورهای آئین‌های مزدایی و میترایی و مانوی شکل گرفته و همین‌طور حماسه‌هایی ملی، همچون حماسه‌های رستم در «شاهنامه» و جز آن.

از قرن چهارم هجری که شاهد رونق دوبارۀ آثار ادبی به زبان فارسی هستیم، جریان حماسه‌سرایی فارسی نضج می‌یابد و آثار زیادی دربارۀ پادشاهان و قهرمانان ایران باستان تدوین می‌شود که مهم‌ترین و نامدارترین آن‌ها، اثر گرانقدر حکیم علوی «طوس»، «شاهنامۀ» فردوسی است که بی‌گمان بزرگ‌ترین منظومۀ حماسی ادب پارسی؛ بلکه از بزرگ‌ترین حماسه‌های تمدن بشری و از افتخارات ادبیات جهان به شمار می‌آید.

حماسه‌های ادب فارسی تا قرن‌ها، بیشتر به پادشاهان و قهرمانان باستانی و شخصیت‌های تاریخی پرداختند؛ ولی از حدود قرن نهم هجری، شاهد شکل‌گیری گونه‌ای تازه در حماسه‌های پارسی هستیم: حماسه‌های دینی، شامل حماسه‌های علوی یا همان حیدرنامه‌ها.

شاید کهن‌ترین این حماسه‌ها، «خاوران‌نامۀ» ابن حسام خوسفی است که بیشتر ساختار افسانه‌ای دارد و چندان با واقعیات تاریخی منطبق نیست. این کتاب در سال 830 ه‌. ق. سروده شده است.

مهم‌ترین حماسه‌های علوی در قرن دهم هجری عبارت بودند از: «سعادت‌نامه»، سرودۀ نظام استرآبادی معمایی که به وزن «خسرو و شیرین» نظامی در سال 921 ه‌. ق. سروده شد؛ «شاهنامۀ حیرتی» سرودۀ شاعری به نام حیرتی که آن را در سال 953 ه‌. ق. برای شاه طهماسب صفوی سرود و غزوه‌نامه‌ای سرودۀ اسیری که در سال 964 ه‌. ق. برای سلطان سلیمان قانونی، پادشاه «عثمانی» سروده شده است.

در قرن یازدهم هجری می‌توان از «غزوات امیرالمؤمنین (ع)»، سرودۀ فصیح اصفهانی و کتاب ملا فارغ گیلانی یاد کرد. در قرن دوازده هجری، گونه‌ای نو از حماسه‌های علوی با نام «حملۀ حیدری» متولد شد. میرزا محمد رفیع باذل شاه جهان آبادی خراسانی که در سال 1123 درگذشت، کتابی به سبک شاهنامه با نام «حملۀ حیدری» در «هند» سرود.

این کتاب به زودی در «ایران» و هند و «عثمانی» محبوبیت یافت و شاعران مختلف به سبک و سیاق او کتابی آفریدند یا کتاب ناتمام باذل را تکمیل کردند. برخی از این افراد عبارتند از: محب علی خان حکمت، عبدالعلی خان احسن بنگالی، کرم، سید علی پسند بلگرامی، عاشق هندی، میرزا محمدصادق کشمیری، نجف و... اقبال کتاب باذل و پیروان او به حدی بود که شغلی به نام حمله‌خوانی در کشورهای مسلمان به وجود آمد و شعر او به زبان‌های ترکی، اردو، سندی و بنگالی ترجمه شد.

از دیگر حماسه‌های علوی در قرن دوازده باید از «جذبۀ حیدری» سرودۀ میرزا ابوطالب فندرسکی و «جنگ‌نامۀ آتشی» نام برد.

در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری تعداد این حماسه‌ها فزونی یافت. «غزوۀ خیبر» از عاصی رشتی اصفهانی، «غزوات النبی» از عبدی، «یعسوب‌نامه» از واقف، «خیبرنامه» از محمد رفیق، «غزوه المجاهدین» از محمد قاسم، «غزوات امیرالمؤمنین (ع)» از ملا هاشم، «حملۀ حیدری» راجی کرمانی، «هفت خوان حیدری» از عیانی، «غزوه‌نامۀ» عبدالوهاب قطرۀ چهارمحالی، «خرم بهشت» از رضاقلی هدایت، «حملۀ حیدری» از گل احمدی، «حملۀ حیدری» از فقیر قهدریجانی، «شهنشاه‌نامۀ» صافی اصفهانی، «خداوندنامۀ» صبا، «اردیبهشت» سروش اصفهانی، «افتخارنامۀ حیدری» از افتخار العلما صهبا، «خلافت‌نامۀ حیدری» از خاموش یزدی و...

حماسه‌های علوی به جزئی از زندگی مردم «ایران» تبدیل شدند. حیدرنامه‌ها در مساجد، هیئت‌ها، خانقاه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، پرده‌خوانی‌ها، نقالی‌ها، تعزیه‌ها و پای کرسی‌ها خوانده می‌شدند و سینه به سینه نقل می‌گشتند. امروزه اما از این حماسه‌ها، کمتر رنگ و بویی در زندگی مردم می‌بینیم. زندگی مدرن و از آن مهم‌تر، تفکر مدرن جایی برای تفکر حماسی، نقالی و قصه‌خوانی نگذاشته است و بسیاری از این سنت‌ها به بهانۀ خرافی بودن و قدیمی بودن کنار گذاشته شده‌اند. در این میان، نقش رادیو و تلویزیون و رسانه‌ها را هم نباید فراموش کرد. رسانه‌ها پیام‌آور مرگ قصه‌گویی سنتی و حمله‌خوانی بودند. امروز دیگر حتی در کتاب‌های تاریخ ادبیات، ردپایی از این کتاب‌ها نمی‌بینیم؛ چرا که ادبای ما به تقلید از مستشرقین اروپایی به حماسه‌های دینی کمتر توجه کرده‌اند و کمتر متوجه زیبایی‌های ادبی و اهمیت تاریخی و اجتماعی این حماسه‌های بوده‌اند.

در بخشی از کتاب حیدرنامه می‌خوانید:

میرزا ابوطالب فندرسکی در اواسط قرن یازده در «اصفهان» زاده شد. او با 26 واسطه از فرزندان ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) است. ظاهرا وی از خویشاوندان نزدیک میرفندرسکی است که از فیلسوفان اواسط دورۀ صفویه بود. آثار فراوانی مخصوصا در زمینۀ علوم، ادبیات، ریاضیات و فقه از میرزا ابوطالب فندرسکی به جا مانده است. فندرسکی در سال 1127 ه‌. ق. درگذشت.

او منظومۀ نسبتا مفصلی در تاریخ خلافت امیرالمؤمنین (ع) سرود که بعدها توسط شخصی به نام «نجف» به «حملۀ حیدری» باذل مشهدی الحاق شد و از این جهت شهرت یافت؛ اما منظومۀ وی نیز ناقص مانده است و فاقد واقعۀ شهادت آن امام همام می‌باشد. کتاب فندرسکی یکی از زیباترین، شاعرانه‌ترین و فاضلانه‌ترین منظومه‌های داستانی راجع به آن امام می‌باشد و به شاه سلیمان صفوی تقدیم شده است. این کتاب با نام «غزوات حیدری» و «جذبۀ حیدری» نیز شناخته شده است.

این گزیده مربوط به وقایع پیش از شهادت امیرالمؤمنین (ع) است. اولین صحنۀ آن مربوط به مکالمه‌ای میان امام حسن (ع) و امام علی (ع) می‌باشد. این منظومه اصلا به صحنۀ شهادت امام نمی‌پردازد و در این لحظه ناقص مانده است.

به منبر ز شاه سلونی مقال
شد از سید مجتبی این سؤال
کزین ماه بر آسمان بلند
ز ایام آیا بود رفته چند
چنین عرض کرد آن سپهر احتشام
که امروز از آن سیزده شد تمام
پس از رأفتش با امام شهید
که در زندگی زهر سوگش چشید
ازو کرد پرسش که‌ ای ارجمند
از این ماه آیا بود مانده چند
چنین گفت که از روز ماه صیام
به هفده دگر سی نماید تمام
از آن دو ثمین گوهر نه صدف
به ایهام فرق و سوی در شرف
به مرآت این پرسش آن رونماست
که تأکید و تأسیس هریک رواست
که بر چرخ گردنده تابنده ماه
ز سی روز یک کم کند گاه گاه
پی جبر تقویم عز سؤال

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
واقف
ایجاد نشئۀ علوی
سروش اصفهانی
علی در عالم معراج
باذل مشهدی
رزم بدر
صبای کاشانی
رزم خندق
نظام الدین استرآبادی
رزم بنی قریظه
ملا فارغ گیلانی
رزم خیبر (1)
راجی کرمانی
رزم خیبر (2)
میرزا حسن آتشی
رزم ذات السلاسل
خاموش یزدی
نبرد جمل (1)
آزاد کشمیری
نبرد جمل (2)
افتخار العلما
نبرد صفین
صافی اصفهانی
وصف هژبری شیر دلیر
ابوطالب فندرسکی
خاموشی شمع
واژه‌نامه