معرفی و دانلود کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام

معرفی کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام

کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام اثر محمدرضا شهیدی پاک درباره تشکیلات اداری مسلمین از دولت رسول خدا (ص) در مدینه تا انتهای حکومت کلاسیک عثمانی نوشته شده است.

در این پژوهش، بررسی تشکیلات از نخستین دولت اسلامی دولت پیامبراکرم (ص) آغاز شده و سپس به تبیین استمرار قدرت اسلامی و شکل‌گیری هسته‌های اولیه دیوان‌ها و نهادهای اداری در عصر راشدین و نیز گسترش دیوان‌ها در عصر اموی با حفظ سیر تاریخی پرداخته شده است.

مهم‌ترین تشکیلات اسلامی مربوط به خلافت‌های بزرگ امویان اندلس، فاطمیان قاهره و عباسیان بغداد است. در این کتاب ابتدا نهادهای اصلی دولت (دارالخلافه) در عصر بزرگ‌ترین خلافت اسلامی یعنی عباسیان و دولت‌های وابسته به آن‌ها مانند سامانیان، آل بویه، غزنویان و سلجوقیان بررسی شده، سپس نهادهای اداری دولت‌های بزرگ پس از خلافت عباسی، مانند ایلخانان، ممالیک مصر، خلافت عثمانی و سلطنت صفویان که به‌طور رقابتی، نهادهای اداری سنتی را با تحولات جدیدی تأسیس کردند معرفی شده است. در ضمن به تشکیلات برخی از دولت‌های کوچک که هم‌عصر دولت‌های بزرگ بوده‌اند نیز اشاره شده است.

تاریخ تشکیلات، بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهم‌ترین نشانه تغییرات اجتماعی و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت‌هاست. ظهور اسلام، علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان، باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمان‌ها دولتی در عرصه جهانی است.

دیوان‌سالاری و دولت در سرزمین‌های اسلامی، دارای اصالت بومی و با بنیان دینی اسلامی است. توصیه به تنظیم دولتی امور و اهمیت دولت مرکزی، با تأسیس نخستین دولت‌شهر در جزیرۀالعرب آغاز شد که در پی آن، تا قرن نهم میلادی حدود 1500 شهر با ویژگی‌ها و براساس الگوی آن شهر دولتی که مرکز اولین دولت اسلامی بود، به‌وجود آمد. شکل کلاسیک دیوان‌سالاری اسلامی بیش از هزار سال در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی تجربه شد. این تجربه موفق که مبتنی بر نهاد خلافت و امامت و سلطنت و در یک مورد بر اساس جمهوری بود، میراثی از تجارب دیوان‌سالاری در قرون وسطا در جهان است که موجب شگفتی برخی محققان اروپایی از جمله «فرانسیس بیکن انگلیسی» بوده است.

تأسیس حدود سیصد دولت مستقل و نیمه‌مستقل با شاخه‌ها و زیرمجموعه‌های گوناگون، به وسیله مسلمانان در دوره اسلامی در جزیرۀالعرب، ایران، شبه‌قاره هند، آناتولی، ماوراءالنهر، غرب اسلامی، از دولت پیامبر خدا (ص) تا آخرین دوره کلاسیک خلافت اسلامی به وسیله ترک‌های عثمانی تولید حجم عظیمی از معارف اداری را در پی داشته است.

از آغاز قرن سوم هجری، تولید آثار کلاسیک در تشکیلات اسلامی آغاز شد. در منابع متأخر اسلامی، از دولت با عنوان مخزن و از «علم دولت» یاد شده است. این دانش‌ها که بیان‌گر توانایی مسلمانان در اداره تحولات اقتصادی، نظامی، سیاسی، اجتماعی و دینی است، به‌صورت دیوان‌ها، سازمان‌ها، ادارات و نهادها و مناصب و مشاغل و حرفی است که آن‌ها را اصطلاحا «تشکیلات اسلامی» نامیده‌اند که با عنوان «النظم الاسلامیۀ والتراتیب الاداریۀ» نیز از آن‌ها یاد شده است.

از جمله این میراث، فرامین و راهنمایی‌های خردمندانه در اداره امور است که به گونه‌ای اجمالی خط‌مشی کشورداری را بیان کرده است. در رأس آن‌ها، فرمان اداری خلیفه چهارم مسلمین و رئیس نخستین دولت‌های اسلامی است که به والی خود مالک اشتر نوشت.

این فرمان معجزه‌آسای رئوس اساسی ادارات که در همه جوامع کاربرد دارد را به گونه‌ای آورده است که رعایت آن، مستلزم تأمین سعادت، عدالت، احساس مسئولیت و تکلیف برای حاکم و کارگزاران او در اداره جوامع می‌شود. این امور چهارگانه غایت سیاسی و اخلاقی همه دولت‌ها از زمان ارسطو تاکنون بوده است.

از این‌ رو بررسی تاریخ تشکیلات اسلامی، از مواد اصلی درسی در گرایش تاریخ و تمدن ملل اسلامی قرار گرفته است. بسیاری از نهادهای فرهنگی و محققان بین‌المللی این پدیده تمدن اسلامی را مورد توجه قرار داده‌اند و آن‌را نقد و تحلیل کرده‌اند؛ از جمله ماکس وبر آلمانی و کلود کوهن محقق فرانسوی دانشگاه سوربن پاریس در مورد تشکیلات اسلامی و اصالت آن نظر داده‌اند و کوهن به اهمیت تشکیلات تعاونی‌ها و تازگی آن در جهان اسلام توجه کرده است.

کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام به عنوان کتاب درسی در مقطع کارشناسی ارشد مطابق سرفصل‌های مصوب وزارت علوم و تحقیقات و فن‌آوری تدوین گردیده است. در این کتاب مهم‌ترین نهادهای حکومتی و ادارات دولتی، دیوان‌های حوزه خلافت و سلطنت، دیوان‌های اقتصادی، نظامی، دینی، دیوان رسائل و دیوان برید و وزارت و حجابت، تا حد امکان معرفی شده و شیوه کار براساس مراجعه به منابع اصلی موجود در مورد دولت‌های بزرگ بوده است.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه مؤلف
کلیات
تبیین موضوع تحقیق و منابع اصلی
هدف و ضرورت تحقیق
تشکیلات در جزیرة‌العرب پیش از اسلام
1. اصالت رومی تشکیلات اسلامی
2. اصالت ایرانی تشکیلات اسلامی
3. اصالت عربی تشکیلات اسلامی
4. اصالت اسلامی تشکیلات اسلامی
برخی جزئیات تشکیلات اسلامی در جزیرةالعرب پیش از اسلام
دربانی و پرده‌داری کعبه
آب دادن حجاج
رفاده‌ یا مهمان‌داری
پرچم‌داری و لواء
دارالندوه
سرداری (قیاده) و عیر
مؤسسه پرداخت دیه و غرامت
قبه یا اسلحه‌خانه
اعنه
سفارت
ایسار
دادرسی و قضا
اموال مصادره شده
نگاهبانی مسجدالحرام (عمارة)
القضاء العشایری و عقدالاحلاف
حکومت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)
1. مبانی نظری تأسیس دولت به وسیله پیامبر (ص)
2. تشکیلات حکومتی عصر پیامبر اسلام (ص)
3. برخی جزئیات تشکیلات دولتی عصر پیامبر (ص)
نقیب
صاحب سر
وزیر و کارگزاران عالی‌رتبه
کاتب
حشم و اطرافیان خاص
مناصب دینی
امور انتظامی و نظامی
اداره امور مالی در تشکیلات دولت پیامبر اکرم (ص)
تعریف سیر و روابط و حقوق بین‌الملل در سیره پیامبر اسلام (ص)
سبک اداری نامه‌های پیامبر
سفرا و دیپلماسی دولت پیامبر اکرم (ص)
4. تشکیلات دولت اسلامی در عهد راشدین
نهاد خلافت پس از پیامبر (ص)  تا سقوط بغداد
1. ماهیت خلافت و کیفیت تحقق آن
2. تعداد خلفا، کمیت و کیفیت قدرت آن‌ها
3. جایگاه ولایت‌ عهدی در تشکیلات اسلامی
4. تشریفات و نشانه‌های ویژه خلافت و سلطنت در تشکیلات اسلامی
خطبه
سریر
سکه و سازمان دارالسکه و دارالضرب
دیوان طراز
برده (عبا)
خاتم و مُهر
عمامه و تاج
5. ادارات دارالخلافة و دربارهای سلطنتی دولت‌های اسلامی
6. حاجب
نهاد وزارت در تشکیلات اسلامی
1. جایگاه وزارت در تشکیلات اسلامی
2. اقسام وزیر
3. استمرار وزارت ایرانی در عصر عباسی اول
4. جایگاه مقام امیرالامرا در تشکیلات اسلامی
5. وزارت در دوره سلطه آل بویه (334 447 ق‌) و فاطمیان
6. وزارت در تشکیلات اسلامی عصر غزنوی (366 582ه‌‌)
7. وزارت در عصر سلجوقی (447 590ه‌‌)
8. وزارت در عهد دولت‌های مغربی و اندلسی
9. وزارت در عصر خوارزمشاهی، ایلخانی و ممالیک (648922ه‌‌)
10. وزارت در عصر خلفای عثمانی (6801342ه‌‌) و صفوی (9071135ه‌‌)
سازمان اداری و دیوان‌ها
1. دیوان‌ در تشکیلات عصر پیامبر (ص) و راشدین
2. دیوان در عصر اموی
5. دیوان‌ها و اداره مرکزی سامانی، بویهی، غزنوی و فاطمی
6. دیوان‌ها و اداره مرکزی در دوره سلطه سلجوقیان (431 590ه‌‌)
7. دیوان و نظام وزارت در عصر ایلخانی، تیموری، عثمانی و صفوی
دیوان‌های اقتصادی در دوره اسلامی
جایگاه تشکیلات مالی در شریعت اسلام
1. دیوان بیت‌المال (الدیوان‌السامی)
اقلام عمده درآمد دیوان بیت‌المال
2. دیوان خراج در سازمان اداری عصر عباسی دوم و فاطمیان
3. جایگاه درآمد اقطاع در تشکیلات اداری مسلمانان
دیوان‌های مالی اقطاع در عصر بویهی، غزنوی و سلجوقی
4. دیوان استیفاء
5. درآمد وقف
6. تخلفات مالیاتی و تعمیم مصادیق مالیات
7. درآمدهای اتفاقی، طیارات، اجتذابات
8. هزینه‌های دولت در تشکیلات اسلامی
سازمان‌ نظامی مسلمانان یا «دیوان جند»
1. سیره نظامی پیامبر (ص)
اولین رئیس دیوان جند
2. تأسیس دیوان و سازمان‌ نظامی مالی «عطاء»
3. مراحل انحطاط و سقوط و فروپاشی ارتش خلافت عباسی
4. گروه‌های ویژه نظامی در تشکیلات ارتش‌های اسلامی
یگان دَبّابات
یگان نفت‌انداز
یگان منجنیق(عرّاده)
یگان ویژه تیرانداز
یگان زرافین
یگان عیاران
یگان فدایی‌ها
عیون و نیرو‌های تدارکاتی
5. حقوق نیروهای نظامی در تشکیلات نظامی مسلمانان
6. ساز و برگ نظامی و اسلحه در تشکیلات نظامی دولت‌های اسلامی
منجنیق
دبابه
قوچ جنگی
توپ
7. آرایش نظامی در تشکیلات اسلامی
8. توسعه دیوان جیش سامانیان غزنویان و سلجوقیان
9. دیوان عرض، دیوان عارض
10. دیوان جیش در مصر فاطمی و ممالیک
11. تشکیلات نظامی و دیوان سپاه صفویه
12. دیوان و تشکیلات نظامی نیروی دریایی در دوره اسلامی
13. دیوان اسطول
14. اسامی برخی کشتی‌های جنگی و یگان‌های دریایی
دیوان قضا و تشکیلات قضایی
1. نظام قضا در عصر پیامبر
2. دیوان قضا در عصر راشدین
3. دیوان قضا در عصر اموی
4. دیوان قضا در خلافت عباسی و فاطمی
5. دایره وظایف قاضی در تشکیلات اسلامی
6. دیوان مظالم و آیین دادرسی
7. دیوان مظالم در عصر عباسی و دولت‌های معاصر آن
8. تشکیلات قضا در عصر ایلخانی، صفوی و عثمانی
9. نظام قضایی در غرب اسلامی
نظام حسبه در تشکیلات اسلامی
دایره وظایف محتسب و شرایط آن
1. حسبه در عصر پیامبر (ص) و راشدین
2. حسبه در عصر اموی و عباسی
3. حسبه در عصر دولت‌های وابسته به خلافت عباسی
4. حسبه در عصر ایلخانی، صفوی و عثمانی
نظام شرطه در تشکیلات اسلامی
تعریف شرطه در سازمان اداری مسلمانان و محدوده وظایف آن
1. شرطه در صدر اسلام
2. شرطه در عصر غزنوی، بویهی، فاطمی و سلجوقی
3. شرطه در عصر ایلخانی و صفوی و عثمانی
وظایف دینی(نماز، حج، اوقاف، فُتیا و...)
1. ولایت نماز
2. اوقاف، احباس
3. ولایت حج، امیرالحاج
4. ولایت در فتوا (صاحب الفتوا)
5. وظایف دینی عصر عثمانی و صفوی
6. سازمان نقابت، نقیب‌الاشراف
دیوان‌های آب، دیوان آب قم و مرو
1. دیوان آب قم
2. دیوان آب مرو
تشکیلات اصناف و تجارت در دوره اسلامی
تشکیلات اسلامی در شبه‌ قاره هند
تشکیلات و اداره امور علمی و آموزشی در جهان اسلام
پایان تشکیلات اسلامی
تغییرات و برخورد سنت و مدرنیته در تشکیلات اسلامی
Abstract
منابع