معرفی و دانلود کتاب برنامه درسی پنهان

معرفی کتاب برنامه درسی پنهان

کتاب برنامه درسی پنهان نوشته‌ی مجتبی دهدار به بررسی و بیان رابطه‌ی بین برنامه‌ی درسی‌ پنهان و ابعاد آن از یک‌سو و خلاقیت در دانش‌آموزان از سوی دیگر می‌پردازد.

تعلیم و تربیت یک فرآیند ضروری زندگی امروز بشر است. یکی از اهداف نظام تربیتی امروز پرورش انسان‌های خلاق است. انسان‌های خلاق در جهات مختلف می‌توانند در زندگی فردی و اجتماعی موفق باشند و مسائل پیش روی خود را به نحوی کارآمدتر حل کنند و زندگی بهتری داشته باشند. آموزش‌وپرورش وظیفه‌ی پرورش استعدادهای نهفته‌ی دانش‌آموزان را به عهده دارد. یکی از مباحث مهم تعلیم و تربیت و ویژگی‌های انسان، خلاقیت است.

خلاقیت زیباترین و شگفت‌انگیزترین خصیصه‌ی انسان است. تفکر و اندیشه، مهم‌ترین موهبت الهی است که به انسان عطا شده است و در آموزه‌های دینی از جایگاه ویژه‌ای در تعلیم و تربیت برخوردار است. یکی از پیچیده‌ترین و عالی‌ترین جلوه‌های اندیشه‌ی انسان، تفکر خلاق یا خلاقیت است که سال‌ها متخصصان علوم رفتاری توجه ویژه‌ای را به آن مبذول داشته‌اند. یکی از عواملی که در تعلیم و تربیت و به‌ تبع آن در پرورش خلاقیت احتمالاً می‌تواند مؤثر باشد، برنامه‌ی درسی ‌ و محتوای آن است.

صاحب‌نظران برنامه‌ی درسی را شامل انواعی دانسته‌اند؛ از جمله انواع برنامه‌ی درسی، برنامه‌ی درسی پنهان است که عبارت است از: عواملی که جزء برنامه‌ی درسی ‌رسمی نیست و از دید و مشاهده‌ی متصدیان برنامه‌ریزی درسی، پنهان است و در فکر و عواطف و رفتار فراگیر اثر می‌کند و در اغلب موارد مؤثرتر از برنامه‌ی درسی پیش‌بینی شده عمل می‌نماید. عواملی که در شکل‌گیری برنامه‌ی درسی‌ دخالت دارند عبارت‌اند از: ساختار سازمانی مدرسه، جو اجتماعی مدرسه، تعامل معلم و دانش‌آموز.

خلاقیت زیباترین و شگفت‌انگیزترین خصیصه‌ی انسان است. غنا، پویایی و بقای هر فرهنگ و تمدنی به خلاقیت مردمان آن بستگی دارد و این واقعیت را تاریخ بارها به اثبات رسانده است. یکی از وظایف تعلیم و تربیت، توجه به پرورش خلاقیت دانش‌آموزان است. با استفاده از خلاقیت می‌توان گره‌ها را گشود و با ترکیب اطلاعات و تجارب گذشته به اطلاعات جدید و نو رسید. ویلیامز در مورد خلاقیت می‌نویسد: «خلاقیت مهارتی است که فرد می‌تواند اطلاعات پراکنده را به هم پیوند دهد، عوامل جدید اطلاعاتی را در شکل تازه‌ای ترکیب کند و تجارب گذشته را با اطلاعات جدید برای پاسخ‌های منحصربه‌فرد و غیرمتعارف مرتبط سازد.»

خلاقیت در واقع نوعی تفکر واگراست. شاید به جرئت بتوان گفت که جامع‌ترین تعریف خلاقیت توسط (گیلفورد) دانشمند آمریکایی عرضه شده است. او خلاقیت را با تفکر واگرا (دست یافتن به رهیافت‌های جدید برای مسائل) در مقابل تفکر همگرا (دست یافتن به پاسخ) مترادف دانسته است. افرادی که تفکر واگرا دارند در فکر و عمل خود با دیگران متفاوت‌اند و از عرف و عادت دور شده روش‌های خلاق و جدید را به کار می‌برند. برعکس کسانی که از این خصوصیت برخوردار نیستند، تفکر همگرا دارند و در فکر و عمل خود از عرف و عادت پیروی می‌کنند. پس تفکر واگرا یعنی دور شدن از یک نقطه‌ی مشترک که همان رسم و سنت و عرف اجتماع است و تفکر همگرا یعنی نزدیک شدن به آن نقطه.

مهم‌ترین عوامل مؤثر در خلاقیت عبارت‌اند از: ویژگی‌های فردی، توانایی عقلانی، ویژگی‌های محیط خانواده و جامعه و مدرسه و محتوای برنامه‌ی درسی‌. برنامه‌ی درسی و محتوای آن همان‌گونه که بیان شد یکی از عوامل مؤثر در خلاقیت دانش‌آموزان است. یکی از انواع برنامه‌ی درسی، برنامه‌ی درسی پنهان می‌باشد. برنامه‌ی درسی ‌پنهان به یادگیری‌هایی اطلاق می‌شود که مورد نظر معلمان (به‌طورکلی مدرسه) نیست و اگر موردنظر است فراگیران رسماً و علناً از آن شناختی ندارند.

نقش خلاقیت در ارائه‌ی راه‌حل‌های تازه جهت حل مشکلات پیش روی انسان بر کسی پوشیده نیست. چنانچه گاردنر افراد خلاق را کسانی می‌داند که در حل مسائل چیره‌دست هستند، تولید هنری دارند یا سؤال‌های تازه مطرح می‌کنند. عدم وجود خلاقیت باعث عقب افتادن انسان از قافله‌ی علم و پیشرفت می‌شود. خلاقیت یکی از مهارت‌هایی است که امروزه ثابت شده است می‌توان آن را با کاربرد اصول و فنون معین و ایجاد طرز تفکرهای جدید و ایجاد محیطی مناسب پرورش داد.

در چند دهه‌ی اخیر پژوهش‌های بسیاری در زمینه خلاقیت انجام شده است. پژوهش‌های انجام شده در زمینه‌ی آموزش خلاقیت، عموماً به این نتیجه رسیده است که خلاقیت را هم می‌توان آموزش و هم پرورش داد. یکی از عواملی که می‌تواند در افزایش خلاقیت دانش‌آموزان نقش داشته باشد، برنامه‌ی درسی پنهان می‌باشد. چنانکه از هنجارهای اجتماعی و زمینه‌های ساختار محیط تربیتی می‌توان از قوانین و مقررات مدرسه و روابط بین فردی میان دانش‌آموزان با یکدیگر و با سایر عناصر محیط تربیتی -مخصوصاً معلمان- نام برد. به‌ طور مثال در خصوص مقررات انضباطی، اگر معلم، دانش‌آموز خاطی را در بین دیگر دانش‌آموزان مورد تحقیر قرار دهد، طرز تلقی و نگرش منفی را در او تقویت می‌کند و موجب می‌شود دانش‌آموز اعتماد خود را نسبت به جبران خطای خود از دست بدهد.

در روابط بین فردی نیز، موضع‌گیری و طرز فکر و نگرش‌های کارکنان مدرسه قابل توجه است. به‌ طور مثال اگر کارکنان مدرسه، برداشت‌های طبقاتی، قومی یا نژادی داشته باشند در نوع زندگی دانش‌آموزان و تصمیم‌گیری‌های تربیتی آنان تأثیر خواهند گذاشت. ناسازگاری، کنترل پرخاشگری، بی‌علاقه بودن، اظهار علاقه نشان دادن به حضور در مدرسه، حضور به‌موقع در کلاس درس، غیبت‌های مکرر ناشی از بی‌علاقگی نسبت به حضور در مدرسه، وابستگی فکری به معلم و مدرسه، کاهش اعتمادبه‌نفس، توانایی و اعتمادبه‌نفس و موفقیت تحصیلی و... همه از آثار مثبت و منفی برنامه درسی پنهان است.

در بخشی از کتاب برنامه درسی پنهان می‌خوانیم:

برنامه‌ی درسی پنهان در حد معنی‌داری تعیین کننده آن چیزی است که مبنای احساس ارزش و عزت‌نفس شرکت‌ کنندگان است و همین برنامه‌ی درسی پنهان است که بیش از برنامه‌ی درسی رسمی در سازگاری استادان و شاگردان تأثیر دارد. هیچ مهدکودک، مدرسه ابتدایی، دبیرستان و یا دانشگاهی را سراغ نداریم که یک برنامه‌ی درسی پنهان بر شاگردان و هیئت آموزشی تحمیل نکرده باشند.

اگرچه هر برنامه‌ی درسی ویژگی‌هایی دارد که خاص مؤسسه‌ای معین است، ولی وجود اینگونه برنامه‌های درسی پنهان تا حد بسیاری بر کل فرآیند تعلیم و تربیت تأثیر می‌گذارد. همچنین کم‌توجهی به آثار منفی برنامه‌ی درسی پنهان و غفلت از آن ممکن است تحقق اهداف والای تعلیم و تربیت را دچار مشکل کند. آثار منفی برنامه‌ی درسی پنهان، مثل رفتار خشک و بیش‌ازحد مقتدرانه ناظم مدرسه یا سکوت همه‌جانبه فراگیرنده و درنتیجه منفعل بودن او و...

با اینکه این یادگیری‌ها و تجارب، در برنامه‌ی درسی صریح و از پیش طراحی شده، پیش‌بینی نشده، آن‌ها یک برنامه‌ی درسی واقعی را تشکیل می‌دهند؛ زیرا در زمره مهم‌ترین و مؤثرترین محتواهای آموزشی هستند که دانش‌آموزان در مدرسه به‌طور طبیعی یاد می‌گیرند. این برنامه در مدرسه آموزش داده می‌شود و از تجارب داخل کلاس‌ها، کتابخانه‌ها، جشن‌ها و محیط‌های اجتماعی مدرسه شکل می‌گیرد.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
فصل اول؛ تعریف و مفهوم برنامه‌ی درسی
فصل دوم؛ عناصر برنامه‌ی درسی
2-1- هدف‌ها
2-2- اهداف کلی
2-3- اهداف جزئی
2-4- اهداف رفتاری
2-5- راهبردهای یادهی-یادگیری
2-6- وسایل، رسانه‌ها و مواد آموزشی
2-7- محتوای برنامه‌ی درسی
2-8- ارزشیابی
2-9- مفهوم برنامه‌ی درسی
2-10- انواع برنامه‌ی درسی از دیدگاه "پوزنر"
فصل سوم؛ برنامه‌ی درسی مدارس
3-1- برنامه‌ی درسی قصد شده
3-2- برنامه‌ی درسی پنهان (ضمنی) و برنامه‌ی درسی (پوچ)
3-3- برنامه‌ی درسی پوچ پنهان
3-4- برنامه‌ی درسی آشکار، پوچ و پنهان
فصل چهارم؛ برنامه‌ی درسی پنهان
فصل پنجم؛ مفهوم و تعریف برنامه‌ی درسی پنهان
فصل ششم؛ ضرورت و اهمیت توجه به برنامه‌ی درسی پنهان
فصل هفتم؛ ویژگی‌های برنامه‌ی درسی پنهان
7-1- رویکردهای برنامه‌ی درسی پنهان
فصل هشتم؛ عوامل مؤثر در شکل‌گیری برنامه‌ی درسی پنهان
8-1- قوانین و مقررات مدرسه
8-2- روابط میان فردی
8-3- ارتباط متقابل معلم و دانش‌آموز
8-4- رابطه تدریس با برنامه‌ی درسی پنهان
8-5- تأثیر برنامه‌ی درسی پنهان بر تجربه‌های یادگیری شاگردان
8-6- ارتباط فنّاوری آموزشی با برنامه‌ی درسی پنهان
فصل نهم؛ برنامه‌ی درسی پنهان (مستتر)
فصل دهم؛ انواع برنامه‌ی درسی
10-1- برنامه‌ درسی رسمی و صریح
10-2- برنامه‌ درسی عقیم
10-3- برنامه درسی پنهان (مستتر)
فصل یازده؛ ابعاد برنامه‌ی درسی پنهان
11-1- جو اجتماعی مدرسه
11-2- تعامل معلم و دانش‌آموز
11-3- رابطه‌ی تدریس با برنامه درسی پنهان
11-4- ارتباط متقابل اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان
11-5- روابط میان فردی دانشجویان با کارکنان و با یکدیگر
11-6- نقش معلمان در ایجاد برنامه‌ی درسی پنهان
11-7- ارتباط فنّاوری آموزشی با برنامه‌ی درسی پنهان
11-8- اهمیت برنامه‌ی درسی پنهان برای مربیان
فصل دوازده؛ پیشینه تحقیقات
12-1- پیشینه‌ی تحقیقاتی در خارج از کشور
12-2- پیشینه‌ تحقیقاتی در داخل کشور
جمع‌بندی
منابع