معرفی و دانلود کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان: نگاهی به سرگذشت نظام دیوانی ایران بعد از سقوط ساسانیان

معرفی کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان: نگاهی به سرگذشت نظام دیوانی ایران بعد از سقوط ساسانیان

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز به سامانه‌های اداری و مدیریت سرزمین‌های پهناور توجه ویژه‌ای داشته‌اند. حامد نوحه‌خوان در کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، نشان می‌دهد که چگونه دیوان‌سالاران ایرانی توانستند با بهره‌گیری از تجربه‌های دیرینه، ساختارهای اداری ساسانی را در قالب نظام اسلامی حفظ کنند، آن‌ها را با شرایط جدید سازگار سازند و در نهایت در عصر سامانیان به استقلال کامل و بازگشت زبان فارسی در دستگاه اداری دست یابند.

درباره‌ی کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان

با نگاهی به سرگذشت نظام دیوانی ایران بعد از سقوط ساسانیان، می‌توان دریافت که این ساختار اداری نه تنها از میان نرفت، بلکه با انعطاف و هوشمندی در دل نظام سیاسی جدید اسلامی ادامه یافت. پس از فروپاش قدرت نظامی ساسانیان، خلفای مسلمان به جای حذف دیوان‌سالاران ایرانی، آنان را به خدمت گرفتند تا از تجربه و کارآمدی‌شان در اداره‌ی سرزمین‌های پهناور بهره‌مند شوند. حامد نوحه‌خوان در کتاب پژوهشی دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، نشان می‌دهد که این انتقال نه یک فرایند ساده، بلکه مسیری پیچیده و چندمرحله‌ای بود و طی آن دیوان‌سالاران توانستند میراث اداری خود را در قالب خلافت اسلامی بازسازی کنند.

حامد نوحه‌خوان در ادامه‌ی کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، توضیح می‌دهد که چگونه دیوانیان ساسانی بدون تغییر اساسی، در خدمت خلفای راشدین و سپس امویان قرار گرفتند. او از خلفای راشدین، به ویژه عمر بن خطاب می‌گوید که با درایت سیاسی و واقع‌گرایی، به جای کنار گذاشتن دیوانیان ایرانی، آنان را به خدمت گرفت. عمر نخستین کسی بود که در اسلام، دیوان را به معنای دفتر ثبت و نگهداری اطلاعات تأسیس کرد؛ نهادی که به طور مستقیم از الگوی ساسانیان اقتباس شده بود. این دیوان‌ها وظیفه داشتند عطایا و مستمری‌ها را بر اساس سابقه‌ی افراد در اسلام ثبت کنند و همچنین مالیات‌ها و خراج را سامان بخشند.

دیوانیان و باززایی تمدن ایرانی پس از اسلام

پس از عمر نیز خلفای بعدی راه او را ادامه دادند و دیوانیان ایرانی همچنان ستون اصلی اداره‌ی سرزمین‌های اسلامی باقی ماندند. به باور حامد نوحه‌خوان، این استمرار حضور دیوانیان ایرانی در دستگاه خلافت، نه تنها به حفظ کارآمدی نظام اداری کمک کرد، بلکه به تدریج هویت و سنت‌های اداری ایران را در دل ساختار اسلامی تثبیت نمود. او در کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان نشان می‌دهد که خلفای پس از عمر، به ویژه در دوران امویان، با وجود تغییر زبان دیوان‌ها از فارسی به عربی، همچنان به دانش و تجربه‌ی دبیران ایرانی وابسته بودند. این دبیران و کاتبان، میراث ساسانی را با شرایط جدید سازگار کردند و فنون کتابت و بلاغت را به زبان عربی منتقل نمودند؛ بی‌آنکه جوهره‌ی نظام دیوانی دچار دگرگونی بنیادین شود.

اما سرنوشت زبان فارسی چه شد؟ حامد نوحه‌خوان در کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، از سرنوشت پرفراز و نشیب زبان فارسی پس از سقوط ساسانیان می‌گوید. او توضیح می‌دهد که در آغاز، با سلطه‌ی خلفای عرب، زبان اداری از فارسی به عربی تغییر یافت و برای چند قرن، دستگاه دیوانی اسلامی به زبان عربی اداره شد. این تغییر ظاهراً نشانه‌ای از سلطه‌ی فرهنگی بود، اما در واقع ساختارهای اداری همچنان ریشه در سنت ایرانی داشتند. این وضعیت تا دوران عباسیان ادامه یافت. اما از زمانی که سلسله‌ی سامانی به همت امیر نصر به شکل تخصصی و تفکیک‌شده درآمد، زبان فارسی نیز در دیوان‌ها جایگاه مهمی یافت؛ هرچند جزئیات تغییرات زبان فارسی به عربی در این دوره همچنان محل ابهام است.

حامد نوحه‌خوان با نگارش کتاب تاریخی دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان نشان می‌دهد که چگونه میراث ساسانی توانست در برابر تغییرات سیاسی و فرهنگی دوام بیاورد و در نهایت به باززایی هویت اداری ایرانی در قالبی تازه منجر شود. این کتاب تحلیلی از پیوستگی تاریخی دیوانیان ارائه داده و خواننده را با سیر پرفراز و نشیب اداری ایران از سقوط تا استقلال آشنا می‌سازد.

کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان توسط نشر ندای تاریخ منتشر شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان برای شما مناسب است اگر

• مطالعه‌ی تاریخ ایران به‌ویژه تاریخ پیش از اسلام، برای شما جذاب است.
• به بررسی نقش زبان فارسی و بازگشت آن در نظام دیوانی علاقه دارید.
• اخیراً به مطالعه‌ی کتاب‌های تاریخی با رویکرد سیاسی روی آورده‌اید.

در بخشی از کتاب دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان: نگاهی به سرگذشت نظام دیوانی ایران بعد از سقوط ساسانیان می‌خوانیم

پس از قتل عثمان خلیفه‌ سوم که مهاجرین و انصار بر امام علی(ع) جمع شدند آن حضرت پاسخ دادند من وزیر شما باشم بهتر از آن است که امیر شما باشم. در روزگار معاویه هم در دو شعر با عنوان وزیر برخورد می‌کنیم، اولی را حارثۀ بن بدر غدانی در مدح زیاد بن أبیه سروده آن هنگام که به امارت بصره منصوب شد و در بیتی از این شعر گفته: «برادرت خلیفه‌ خداست پسر حرب، و تو وزیرش هستی چه وزیر نیکویی» و دیگری را هند دختر زید بن مخرمه انصاری سروده و معاویه را به خاطر قتل حجر بن عدی نکوهش کرده است، در بیتی از این شعر آمده: «نگاه می‌کند کشتن نیکانی که بر او حقی دارند و برای او از شرترین [مردم] امتش وزیری است» که احتمالاً وزیر در این بیت باز هم به زیاد اشاره دارد. نه معاویه و نه دیگر خلفای بنی‌امیه هیچ‌گاه کسی را به مقام وزارت نصب نکردند اما دیدیم که شاعرانی زیاد را به عنوان وزیر معاویه خطاب کردند، پس باز هم این‌جا وزیر در معنایی همچون معاون، کمک کننده و امثال آن آمده است. در اواخر حکومت بنی‌امیه هنگامی که مسلم بن سعید در سال 104یا 103هجری برای امارت به خراسان رفت، سعید بن عمرو حرشی که هنوز در مقام امارت بود از او پرسید: امیر آمدی یا وزیر یا زائر؟ و مسلم پاسخ داد همچون منی به خراسان نه به عنوان زائر می‌رود و نه به عنوان وزیر. تنها خواندمیر در کتاب دستورالوزراء فهرستی از وزیران بنی‌امیه را ذکر می‌کند و جالب آن‌که خودش پیش از نگارش فهرست می‌نویسد: «و بنابر آن‌که کیفیت احوال و چگونگى مَآل حال وزراى ایشان از کتب تواریخ سِمَت وضوح نگرفت به مجرد تحریر اسامى آن جماعت اکتفا رفت‌» از آن‌جایی که هیچ‌یک از مورخین پیش از خواندمیر به وزیر و وزارت در دوره‌ بنی‌امیه اشاره نکردند و خود او نیز به این امر اعتراف کرده پس این فهرست قابل قبول نیست.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
کلیات
تعریف مفاهیم
حکومت
خلافت
امارت
دیوان‌سالاری، نظام اداری، نظام دیوانی
شرح مسئله
حکومت اسلامی در عصر پیامبر و خلفای راشدین
حکومت پیامبر اسلام
کاتب
عامل زکات یا عامل صدقات
تاریخ هجری
نماز جمعه و نماز عیدین
بستن پرچم
خاتم
حکومت اسلامی در دوران خلفای راشدین
فتوح
تأسیس دیوان
جزیه
خراج و زمین‌های خراجی
صوافی
شهرسازی
نحوه اداره‌ قلمرو ایران
قضاوت
عامل خراج
عامل حرب و عامل نماز
حکومت اسلامی در عصر خلفای اموی و عباسی تا 205 ه.ق
تغییر نظام شورایی به نظام استبدادی فردی با تأکید بر موضوع جانشینی و ولایت‌عهدی
ایجاد نهادها و دیوان‌های جدید بر اساس الگوی ساسانی
کاتب و دیوان رسائل
دیوان خراج
دیوان‌های خاتم و زمام
برید
تشریفات درباری
وزارت در دوران عباسی
وزیر و وزارت در حکومت ساسانی
وزیر و وزارت در اسلام پیش از خلافت عباسیان
وزیر و وزارت در دوران خلافت عباسی
برمکیان
فضل بن ربیع و فضل بن سهل
امارت طاهریان و صفاریان سرآغاز حرکت حکومت‌های ایرانی به سوی استقلال از خلافت عباسی
امارت پیش از طاهریان
طاهریان
آشنایی با شخصیت طاهر بن حسین
امارت طاهر و فرزندانش در خراسان
صفاریان
اوضاع مرکز خلافت مقارن با اوج‌گیری صفاریان
اوضاع خراسان در دوران عمرولیث
خلاصه مباحث مربوط به صفاریان
سامانیان و جدایی کامل نظام اداری ایران از نظام اداری خلافت
امارت سامانیان پیش از امیر اسماعیل
خاستگاه خانوادگی سامانیان
قدرت‌گیری امیر اسماعیل سامانی و تأسیس امارت سامانیان
امیر اسماعیل سامانی در میدان سیاست
امیر اسماعیل سامانی در میدان جنگ
امیر اسماعیل در میدان مصلحت عمومی و توجه به افکار عمومی
امیر اسماعیل در میدان عمل به دین اسلام
قلمرو امیر اسماعیل و جانشینانش
نظام اداری سامانیان
دیوان وزارت
روابط سامانیان و عباسیان
سخن پایانی
منابع و مآخذ
فهرست اعلام